نقد آثار محمدعلی جمال زاده

سنت نقد ادبی در ایران هیچ گاه آن گونه که شایسته بود، شکل نگرفت و موردتوجه واقع نشد. بنابراین همانند آنچه در کشورهای صاحب ادبیات شاهد هستیم، نقد ادبی در این دیار هویتی مستقل و درخور اعتنا پیدا نکرد. این مهم البته بی ربط به برخی خصلت های جمعی مردمان این سرزمین نبود که از دیرباز مأخوذبه حیا بودند و عیب کسان در پشت پرده بهتر می گفتند! 

بگذریم؛ با همه این احوال بودند انگشت شمار چهره هایی که در حد و اندازه بضاعت خود، کوشیدند به نقد ادبی به عنوان یکی از باید های بالیدن ادبیات، به خصوص ادبیات مدرن توجه کرده و به شکلی متداوم به آن بپردازند. در این میان عبدالعلی دستغیب صرف نظر از دیدگاه های متفاوتی که درباره کم و کیف آثارش وجود دارد، از شاخص ترین چهره ها است که بیش نیم قرن در این زمینه قلم زده و با چنین تداوم چشمگیری از جایگاهی ویژه به عنوان یک منتقد ادبی برخوردار شده است. چهره ای که تنها به نقد و ملزومات آن پرداخته و هیچ گاه این ضرورت یا نیاز را احساس نکرده که همانند بسیاری از منتقدان ادبی سال های دور و نزدیک، میان منتقد یا داستان نویس، منتقد یا شاعر و.... در نوسان باشد.

در میان آثار پرشمار و گوناگونی که از دستغیب برجای مانده مجموعه کتاب های نقد آثار او که به نویسندگان و شعرای فارسی پرداخته، از اهمیت ویژه ای برخوردارند. چون هم به شأن تقدم و هم به لحاظ تعدد در نوع منحصربه فرد هستند. دستغیب در این مجموعه که انتشار آن از اواخر دهه چهل آغاز شد، آثار اغلب چهره های مهم ادبیات معاصر را مورد نقد و بررسی قرار داده است، نویسندگانی همچون صادق هدایت، محمدعلی جمال زاده، صادق چوبک، غلامحسین ساعدی، م.ا. به آذین، احمد شاملو و...

شیوه کار دستغیب در جملگی این کتاب ها کم وبیش مشابه بوده، او ابتدا با یک مقدمه که به شکلی تندگذر به شاخص ترین ویژگی های نویسنده موردنظر اشاره دارد، پیش زمینه ذهنی لازم برای ورود خواننده به متن را به وجود می آورد و در فصل بعدی به سراغ زندگی آن نویسنده رفته و سرگذشت او را با اشاره به آثاری که در هر دوره نوشته و یا چرخش های عملی و نظری کارنامه اش مورد توجه قرار داده و در فصول بعدی کتاب نیز به بررسی وجوه گوناگون و آثار مختلف چهره موردنظر می پردازد.

با توجه به چنین الگویی دستغیب در کتاب حاضر ابتدا به تبیین جایگاه جمال زاده در ادبیات ایران

پرداخته که او را درجایی نه اندازه صادق هدایت بالا و نه اندازه محمد حجازی پایین در نظر می گیرد و سپس با استفاده از نامه معروف جلال آل احمد به جمال زاده دست روی مهم ترین چالش زندگی و کارنامه جمال زاده می گذارد و آن چیزی نیست جز دور افتادن او از وطن به مدت چند دهه ناآگاهی او از تغییر و تحولات به وجود آمده در طول این سال ها که منجر به کهنگی مضمون و سبک آثارش شد.

این کتاب که در ۱۹۷ صفحه به همت نشر نوید شیراز منتشرشده، نخستین بار در میانه دهه پنجاه، که خود جمال زاده در قید حیات بود، توسط نشر چاپار وارد بازار کتاب شد و حالا پس از نزدیک به سی وپنج سال مجددا تجدید چاپ شده است.

در فاصله زمانی نوشته شدن چاپ اول و دوم این کتاب، اگرچه تغییر و تحول خاصی در کارنامه جمال زاده رخ نداد و او تا زمان بدرود حیات، در سال ۱۳۷۷، کم وبیش همان مسیر گذشته را پیمود، اما با توجه به انتشار کتاب گفتگوی بلندی که دربرگیرنده خاطرات جمال زاده و نکات جالب و مهمی از زندگی شخصی و ادبی او بود، دستغیب می توانست بازنگری جامعی برای هرچه کامل ترشدن این کتاب داشته باشد. 

بااین حال او ترجیح داده کلیت کتاب به همان شکل سابق حفظ شده تنها به تغییراتی جزیی بسنده کند و البته کمی هم از تند و تیز بودن برخی انتقادهای مطرح شده در آن بکاهد. کتاب حاضر که در ۱۲ فصل نوشته شده، و در انتهای آن نیز کتابشناسی آثار جمال زاده آمده است، از جمله موفق ترین کتاب های دستغیب در زمینه نقد آثار نویسندگان محسوب می شود که به شکلی نقادانه به بارزترین وجوه کارنامه جمال زاده پرداخته است.

دستغیب در مجموع معتقد است که جمالزاده در آغاز کار خود با «یکی بود، یکی نبود»، نسبت به داستان مدرن کمتر نگاهی محافظه کارانه داشت. ولی در ادامه هرچه سن و سالش بالارفته، تغییر عقیده داده و رویکردش محافظه کارانه شد، به همین دلیل نقش مهم و تاثیرگذارش محدود به همان دوره اول کارش شد که اعتبارش در ادبیات داستانی جدید ایران نیز به همان دوره وابسته بود.

انتشار یکی بود یکی نبود و نوآوری آن در سنت های روای داستانی ایران برای جمال زاده لقب پدر ادبیات داستانی را به ارمغان آورد، پدری که هر چه زمان گذشت چنان در لاک محافظه کاری فرو رفت که فرزندان نوآورش دیگر اعتنایی به او نداشته و چه بسا همانند آل احمد (البته نه به تندی شتاب زدگی او که از خصلت های شخصی اش بود) بر او تاختند.

* معرفی کتاب از الف کتاب