سرگرمی های مردم تهران ( در دوران قاجار و پهلوی)

درباره کتاب:

کتاب «سرگرمی های مردم تهران، در دوران قاجار و پهلوی» تالیف محمدحسین ناصربخت پنجمین اثر از مجموعه «تهران شهر» است که از سوی دفتر پژوهش های فرهنگی منتشر شد.

این کتاب به تفریح و سرگرمی مردم تهران در دو عصر قاجار و پهلوی می پردازد. «سرگرمی های مردم تهران، در دوران قاجار و پهلوی» در دو فصل «سرگرمی های مردم تهران در عصر قاجار» و «سرگرمی های مردم تهران در عصر پهلوی» تنظیم شده است.

در صفحات آغازین کتاب «با عنوان طرح تهران شهر» آمده است: «کوشش ما این است که اوضاع فرهنگی این شهر را از زمانی که عنوان «پایتخت» پیدا کرد دنبال کنیم و تاریخ این شهر را از دیدگاه زندگی فرهنگی بشکافیم تا بدانیم تَه ران چگونه تهران شد، یعنی مردم ساکن این شهر، چه تهرانی ها و چه غیرتهرانی ها، چگونه و بر اثر کدام تحول سیاسی ـ اجتماعی یا فرهنگی، شیوه زندگی خود را تغییر دادند، شیوه گفتار و رفتار و کردار و حتی سلیقه و اندیشه را.» (ص 8)

سرگرمی های مردم تهران در عصر قاجار

در فصل نخست «سرگرمی های مردم تهران در عصر قاجار» در رابطه با آزادی در انجام برخی تفریحات می خوانیم: «با بررسی سیر تحول تفریحات از ابتدای دوران قاجار تاکنون می توان به بسیاری از ناگفته های زندگی پایتخت دست یافت، زیرا در حالی که سرگرمی های روز بیش تر در پیش روی همگان انجام می پذیرفت تاریکی شب بسان پوششی برای پنهان شدن و داشتن آزادی بیشتر برای برخی تفریحات که ایرانی ها هنوز جسارت انجام آن در ملأعام را نیافته بود، مورد بهره برداری قرار گرفت، به ویژه با توجه به این که در اواخر دوران قاجار فناوری و فرهنگ غربی نیز به یاری تفنن طلبان آمد و آنها را در این عرصه نیز به جنب وجوش واداشت.» (ص 17)

در همین قسمت درباره ویژگی های شادمانی در شب آمده است: «از دیرباز تاریکی شب همواره بستری مناسب برای بروز خلاقیت های مردم در زمینه چراغانی، نورافشانی، آتش افروزی و آتش بازی، که از تفریحات شبانه به شمار می آمده، بوده است. بدین سبب این گونه مراسم همواره بخشی از تفریحات رسمی، علنی و متداول شب ها بوده است و این شیوه شادمانی نه فقط در تهران دوره قاجار که در شهرهای دیگر و در دوران های پیش نیز رواج داشته است، چنان که اسکندربیگ ترکمان در تاریخ عالم آرای عباسی در شرح «مهمانی حضرت اعلی شاهی پادشاه اوزبک را در خلوت خانه خاص» می نویسد: «بعد از چوگان بازی، قپق اندازی، آتش بازان گر م دست آتش فعلی اسباب آنها را مهیا کرده آتش بازی های غریب و عجیب که هرگز مشاهده نکرده بود تماشا کرده بعضی از اسباب آتش بازی در فیل بزرگی از افیال پادشاهی تعبیه کرده بودند در حین آتش دادن و توپ انداختن از آن کوه پیکر آتش خوی زمین نورد بادپا حرکات عجیب و مهیب مشاهده گشت که موجب انبساط خاطر جناب خانی و حاضران بساط اقدس گردید.» (ص 34)

در رابطه با بازی های مشهور تهران می خوانیم: «بازی ها در تهران دوره قاجار در برخی از جشن ها نیز کاربرد داشته اند که معمولا انواع نمایشی آنها در مراسم نامزدی، عقد و عروسی و امثال آن و در جشن های نوروز و سیزده بدر هم بازی می شدند. نکته مهم دیگری که تقریبا در تمامی بازی های سنتی به چشم می خورد و از ویژگی های بازی های سنتی تهران دوره قاجار نیز به شمار می آید ابتدایی و در دسترس بودن ابزار است. ابزاری چون چوب، سنگ، توپ پارچه ای، طناب، کمربند، نردبان، حبوبات و میوه ها. از جمله بازی های مشهور این دوران، که برخی از آنها تنها ویژه شهر تهران نبودند، می توان به بازی های زیر اشاره کرد: الف. بازی سرگرمی: آب اومد، کدوم آب، آتش داری بالاترک، آسیاب بچرخ، عموزنجیرباف، آفتاب مهتاب چه رنگه، اشرت اپرت، اتل متل توتوله، ارش قرش، اوستا بدوش زن اوستا ندوش، کلاغ پر، تاپ تاپ خمیر، یک قل دوقل، باقالی به چند من، تاب بازی، ترنابازی، حمومک مورچه داره، نون بیار کباب ببر، هل و گلاب و...» (ص 83)

برخی مناطق که مخصوص وقت گذرانی هستند می توان به قهوه خانه های تهران اشاره کرد. در این مجال درباره معروف ترین قهوه خانه ها آمده است: «تهران دوره قاجار نیز مانند پایتخت پیشین، قهوه خانه های متعددی داشت که عصرها پر رفت و آمدترین زمان خود را تجربه می کردند، که از جمله آنها می توان به «قهوه خانه یوزباشی» در پشت شمس العماره، که از معروف ترین و زیباترین قهوه خانه ها و محل تجمع خواص، شاهزادگان و اعیان و اشراف بوده، اشاره کرد که در آنجا به شنیدن شاهنامه و اشعار جدید شاعران می نشستند تا اگر مقبول طبع افتد راهی برای شرفیابی به حضور شاه گشوده شود و نقال و شاعر شاه شناس شوند. همچنین «قهوه خانه قنبر» در خیابان ناصریه و «قهوه خانه تنبل» در چهارراه سوسکی که پاتوق باباشمل ها و لوطی ها بود، «قهوه خانه باغ اناری» و «قهوه خانه عرش» در چراغ برق، که مرکز تجمع شیره ای ها و تریاکی ها بود و قهوه خانه های «امامزاده زید» و «امامزاده سیدولی» در بازار و «زرگرآباد» که مرکز تجمع مطربان پایتخت بود.» (ص 99)

«نتیجه گیری» در صفحات پایانی فصل نخست گنجانده شده است، در این بخش می خوانیم: «از جمله برجسته ترین نشانه های این تنوع در میان سرگرمی ها را می توان در انواع بازی ها، رقص ها و خرده نمایش ها دید که در فصول پیشین آمده است: «ایرانیان ذاتا به سنن و آداب و رسوم دیرینه خود دلبستگی تام دارند و در تمامی انقلاباتی که بر اثر تهاجمات خارجی در این سرزمین روی داده است ایرانی همیشه کوشیده که از سنت ها و از عادات نیاکان خود دست نکشد، ایرانی نه فقط هیچ گاه به آداب و رسوم فاتحان اعتنایی نکرده بلکه آنها را هم به آداب و رسوم خود آشنا و آموخته ساخته و بعد در خود تحلیل برده است.» (ص 108)

سرگرمی های مردم تهران در عصر پهلوی

«سرگرمی های مردم تهران در عصر پهلوی» در فصل دوم با برخی پیشرفت ها، متفاوت از دوره پیشین است. ورود رادیو یکی از وسایلی است که سرگرمی تازه ای به شمار می آید. درباره تاثیر رادیو در قصه گویی آمده است: «علاقه شدید مردم به این هنر سنتی باعث شد تا در برنامه های رادیویی و تلویزیونی نیز جایی برای قصه گویی گشوده شود چنان که برنامه هایی چون قصه های شب، قصه آدینه و قصه گویی برای کودکان در برنامه های رادیویی و تلویزیونی با صدای افرادی چون صبحی مهتدی و مولود عاطفی تا پایان دوران حکومت پهلوی همچنان رواج داشت. از سوی دیگر رشد قشر تحصیل کرده موجب رشد قصه های مکتوب و توجه به رمان، داستان و به ویژه رشد پاورقی نویسی در نشریات شد که همگی ریشه در سنت قصه گویی دارند و افرادی چون حسینقلی مستعان، حسین مسرور، جواد فاضل، ابراهیم مدرسی، عماد عصار، ارونقی کرمانی، احمد ناظرزاده کرمانی، حمزه سردادور، محمدحسین میمندی نژاد، امیر عشیری، رجب علی اعتمادی و پرویز قاضی سعید از صاحب نامان این عرصه به شمار می آیند.» (ص 117)

موسیقی نیز با ورود رادیو حال و هوای دیگری پیدا کرد. به طوری که برنامه هایی که در آن زمان در رادیو در حیطه موسیقی اجرا شد اثر آن حتی تا امروز باقی مانده است. درباره نقش برنامه های رادیو در شکوفایی شعر می خوانیم: «این هم گلی بود از گلزار بی همتای ادب ایران، همیشه شاد و همیشه سرخوش باشید.» عبارات فوق مؤخره یکی از معروف ترین برنامه های موسیقایی رادیو بود که پخش آن حدود سی و اندی سال به طول انجامید، برنامه «گل ها» که به جان بخشی موسیقی سنتی ایرانی می پرداخت و دست اندرکاران آن، برنامه هایی چون برگ سبز، گل های جاویدان، گل های رنگارنگ، شاخه گل، و گل های صحرایی را نیز با توجه به استقبال مردم تولید کردند، برنامه هایی که در تولید آنها هنرمندانی چون: نی داود، داود پیرنیا و هوشنگ ابتهاج (ه.ا.سایه) نقش اساسی برعهده داشتند و در مورد ثمرات کار ایشان فردی چون عبدالوهاب شهیدی می گوید: «برنامه گل ها در واقع تدریس موسیقی بود، دستگاه های موسیقی معرفی می شدند و کار مهم دیگر آن شناساندن شاعران و ترانه سرایان بود، هر شاعری که یک غزل خوب گفته بود در این برنامه معرفی شد.» (ص 155 )

تفریح در گذشته از تعریف خاصی برخوردار بود که شاید با نگاه امروز برخی از آنها تفریح به شمار نیایند. در این باره آمده است: «تفریحات دارای شکل و ساختار خاص خود هستند و هریک آداب و رسوم، نظام ارتباطی و الگوهای خاص عمل و ارتباط خود را عرضه می دارند. امروزه در معرفی تفریحات تحولات جدیدی رخ داده است و دیگر بسیاری از اتفاقات زندگی ما که نتیجه آن رضایت و سلامت باشد را نیز در رده تفریحات طبقه بندی می کنند. چنان که ابراز مهر و محبت در زندگی زناشویی، مطالعه با هدف لذت، گفت وگوها و تشکیل محافل خانوادگی، فعالیت های دو نفره مانند پیاده روی، خرید، گردش های خانوادگی، دیدوبازدید خانواده و دوستان، بازی با بچه ها، تماشای تلویزیون، ورزش در داخل و بیرون از خانه، غذا خوردن در بیرون از خانه (پیک نیک یا رستوران)، شرکت در مراسم مذهبی و یا حتی نیایش های انفرادی، سفرهای کوتاه با اتومبیل، باغبانی در خانه خود، تزیین خانه و پرداختن به انواع هنرها و صنایع دستی در کنار آنچه پیش از این در نوشته حاضر آمد نیز تفریح به شمار می آیند.» (ص 203)