خاطرات سیاسی قوام السلطنه

وقتی قوام السلطنه برای نخستین بار محمدرضا پهلوی را در مقام یک پادشاه دید به او گفت: ماشاءالله چقدر بزرگ شده اید!

 

بیست سال پیش از آن، در سال های آخر سلطنت احمدشاه، قوام نخست وزیر و رضا خان (سردار سپه) وزیر جنگِ کابینه ی او بود، محمدرضا نیز کودکِ سه یا چهارساله ای سرگرم بازی های کودکانه بود که گاهی همراه پدرش او را می دید. آن روز قوام، مثل خیلی از سیاست مردان کارکشته ی بازمانده از دوره ی قاجار، که پهلویِ بی اصل و نصب را با تحقیر نگاه می کردند، با تفرعن جوانی و خامی شاه را که تازه بر تخت نشسته بود، به او یاد آوری کرد (رضا شاه هم نبود که از ترس او کسی نتواند نفس بکشد).

 

بعدها وقتی قوام نخست وزیر محمدرضا شاه شد، همواره رابطه سردی بین آن ها برقرار بود، سیاست مدارِ استخوان خردکرده ، خوش نداشت شاه جوان را در میدان سیاست به بازی بگیرد. بعد از سه ماه که هیچ سراغی از شاه نگرفته بود، به طور خصوصی گله گذاری شاه را به گوش قوام رساندند که لااقل برای حفظ ظاهر هم که شده سری به شاه بزند!

 

این ماجرا مربوط به آغاز حکومت محمدرضا پهلوی بود یعنی زمانی که او خود را شاهی دموکرات و پایبند به اصول مشروطه نشان می داد. بعد از واقعه سال ۱۳۲۷ و تیراندازی به شاه در دانشگاه تهران که نخستین گام ها، با تغییر برخی اصول قانون مشروطه، برای متمرکز کردن قدرت در دست شاه برداشته شد، قوام نخستین کسی بود که طی نامه ای به شاه نوشت که رضاشاه با رضاشاهی اش، هیچگاه به خود اجازه نداد دست در قوانین مشروطه ببرد! ندر ادامه این نامه نیز از عواقب ناگوار چنین کاری در آینده خبر داد. البته خود قوام آن قدر زنده نماند که درستی پیش بینی اش را درباره ادامه چنین رویه ای در حکومت شاه ببیند.

 

چند سال پیش ازاین ماجرا، در برهه ای حساس در تاریخ معاصر، قوام فرصت آن را یافت تا نقش منجی این ایران را در ماجرای دست اندازی و زیاده خواهی همسایه شمالی اش بازی کند. حکایتی پرفرازونشیب که از آن به عنوان نقطه قوت اصلی کارنامه سیاسی قوام یاد می شود.

 

بعد از جنگ جهانی دوم، طبق قرار انگلستان نیروهای خود را از ایران خارج کرد، اما روس ها که دندان طمع تیز کرده بودند، حاضر به خروج از کشور نشدند. آن ها امید داشتند تا با تحت فشار گذاشتن ایران، گوشه ای از خاک این دیار را از آن جدا ساخته و یا در خوش بینانه ترین حالت انحصار استخراج نفت شمال را برای خود کنند.

 

زمانی بود که حزب توده به پشت گرمی روس ها و حضور نیروهای شان در خاک ایران میدان داری می کرد، از سوی دیگر فرقه دموکرات به رهبری سید جعفر پیشه وری ایالات شمالی ترک زبان را تحت سلطه خود گرفته بود و رویای استقلال در سر می پروراند.

 

در چنین بلبشویی شاه جوان و کم تجربه، با همه بدبینی اش به قوام، چاره ای نداشت جز اینکه دست به دامن این سیاست مدار کارکشته شود. قوام برای حل وفصل مشکلات راهی شوروی شد و به روایت خودش«با یک صفای باطن نسبت به روس ها به مسکو رفتم، درحالی که با یک مغز پر تزویر درباره آن ها به ایران بازگشتم.»

 

ماجرای سربلندی قوام در رویارویی با روس ها و تحقق منافع ملی و خواسته های مردم، در این مختصر نمی گنجد، اما این پیروزی در میدان دیپلماسی، نشان داد که چگونه سیاست مردان کارکشته در موقعیت های خطیر (حتی در برابر قدرت های بزرگ جهانی)، می توانند دست بالا را داشته باشند.

 

«یکی از خصوصیات اخلاقی قوام این بود که نسبت به همه کس بدبین بود و همه چیز را با عینک سوءظن می نگریست و به همین جهت بود که در بدو زمامداری خود یک سازمان مخفی تشکیل داده بود و تا آخرین روز هم کسی از اسرار این سازمان آگاهی نیافت. وظیفه این سازمان مخفی، کسب خبر و خرید اطلاعات بود و مخصوصا در همه احزاب و جمعیت ها، این سازمان مخفی اشخاصی را خریده بود تا به نفع قوام جاسوسی کنند.» قوام در برهه حساس رویارویی با روس ها و سرسپردگان داخلی آن ها، مثل حزب توده و فرقه دموکرات آذربایجان، بیش از هرزمانی به این منابع خبری احتیاج داشت.

 

تشکیل این سازمان سری جاسوسی و همچنین تشکیل «حزب دموکرات ایران» به عنوان برگِ برنده او برای زمین زدن فرقه دموکرات و حزب توده (که سازمان جاسوسی قوام خبر داده بود درحالی که ائتلاف با حزب ایران است) نیاز به منابع مالی داشت. بنابراین قوام از اختیارات خود استفاده کرده و برای تأمین منابع مالی مورد نیازش، چند پروانه صدور برنج و جو و ورود چای و... صادر کرد و پول به دست آمده را در کاری که ضروری می دانست به مصرف رساند.

 

او درست یک روز قبل از اعلام ائتلاف حزب ایران و حزب توده، حزب دموکرات خود را تأسیس کرد و حرکت آن ها را عقیم گذاشت. پس از نطق رادیویی او هجوم مردم برای عضویت در این حزب چنان غیرمنتظره بود و تعجب رقبای توده ای اش را برانگیخت. در ماجرای عدم خروج نیروهای شوروی از ایران، نیز چنان با روس ها بازی کرد که هم نیروهای شان را از ایران خارج کردند و هم از امتیاز نفت شمال بی نصیب ماندند. وقتی هم که روس ها قافیه را باختند، حزب توده و فرقه دموکرات حساب کار دست شان آمد!

 

قوام با شم سیاسی قوی خود پیش بینی می کرد که بعدها برخی برای تسویه حساب های سیاسی و شخصی، به تحریف حقایق و لجن مال کردن چهره او و یارانش خواهند پرداخت. بنابراین بااینکه چندان اهل نوشتن خاطرات نبود دست به کار نوشتن یادداشت هایی راجه به این دوران شد. خاطراتی که در نگاه نخست به نیت پاسخ گویی به ادعاهای احتمالی دیگران، تحریف حقایق و سیاه کردن بخش مهمی از کارنامه او نوشته شده اند که بی شک بدان بسیار می بالید.

 

قوام در این خاطرات، با دادنِ ریزِ ارقام سعی در اثبات آن دارد که اگر امتیازی داده یا پروانه ای فروخته، درآمد آن را صرف انجام کاری کرده که به نظرش در راستای منافع ملی ایرانیان بوده است. او در یادداشت هایش، برای نشان دادن درستکاری مالی خود، اسم کسانی که برای این سازمان سری کارکرده و یا از بودجه حزب دموکرات استفاده کرده اند، آورده است... در واقع او در خاطرات خود، از افرادی که خدمت یا خیانتی کرده اند نام برده؛ حتی آن ها که برای انجام خدمت به کشور خود از قوام رشوه گرفته اند!

 

کتاب خاطرات سیاسی قوام السلطنه که به کوشش غلامحسین میرزا صالح و به همت نشر معین منتشر شده، دربرگیرنده چنین وقایعی ست به قلم خود او. خاطراتی خواندنی که به لحاظ سندیت تاریخی و پرداختن به نکاتی که تاکنون مبهم بودند، بسیار ارزشمند هستند.

 

این خاطرات سال ها بی آنکه اطلاعی از آن در دست باشد، نزد یکی از قوام باقی بوده که سرانجام به دست غلامحسین میرزا صالح رسیده و او نیز این یادداشت ها را در خاطرات سیاسی قوام السلطنه تدوین کرده است.

 

کتاب حاضر شامل خاطرات قوام در دوره دوم و سوم نخست وزیری اوست؛ یعنی سال های دهه ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ که ایران گرفتار حزب بازی، کمونیست بازی، از بین رفتن آدم ها و شخصیت ها و شعارهای مختلف است، درباره این دوره منابع و مطالب جدی کمی وجود دارد. بنابراین خاطرات قوام تنها سندی است که از آن دوره به جامانده، یادداشت هایی که تابه حال منتشرنشده بودند.

 

این خاطرات به ماجرای دموکرات های آذربایجان و مذاکرات قوام السلطنه با استالین و دیگر نمایندگان روس ها و... می پردازد و به طورکلی مطالب آن مهم ترین اسناد این دوره تا ماجرای تیرماه ۱۳۳۱ و بلوای این سال هستند که به کناره گیری قوام انجامید.

 

قوام در بخش «انتخابات دوره پانزدهم مجلس» خاطره خود را چنین نقل می کند: «...روزنامه های اطلاعات و کیهان علیه من و دوستان نزدیک مقالات تند و انتقادآمیز منتشر ساختند. روزنامه های موسمی که معمولاً در مواقع لازم، با دریافت کمک های مالی به وسیله استعمار انگلستان مورداستفاده واقع می شوند و علیه آزادیخواهان و وطن پرستان به کار می روند، از قبیل روزنامه های صدای وطن، صدای مردم، اقدام و از این قبیل، از هیچ هتاکی و اهانت به من و همکاران وفادارم دریغ نورزیدند. دکتر مظفر بقایی که با مساعدت و کمک من از ورطه گمنامی بیرون آمده و برای نخستین بار به مجلس راه یافته بود مأمور شد به عنوان اینکه من دیگر رهبر حزب دموکرات ایران نیستم، محل حزب دموکرات را که در آن موقع در کافه شهرداری بود، اشغال نماید. این شخص فرومایه و کم غیرت نیز به اتفاق گروهی چاقوکش و چماق به دست به محل حزب حمله ور شد. حسین مکی نیز که موفقیت خود را در انتخابات مجلس شورای ملی از شهر اراک، مرهون مساعدت من بود از عضویت حزب دموکرات استعفا کرد و با نهایت بی شرمی مخالفت با من را آغاز نمود».

 

قوام در این خاطرات، درباره شخصیت های مختلف به شکلی بی پروا صحبت کرده است، اما بااین حال از خود چهره ای کم وبیش منصف نشان داده است، برای نمونه باوجود اختلاف ها و رقابت هایی که با دکتر محمد مصدق داشت، از او به نیکی و به عنوان مردی وطن دوست که در راستای خدمت به مردم و کشور حرکت می کرد، یاد می کند.

 

کتاب خاطرات سیاسی قوام السلطنه دارای مقدمه ی مفصلی است با عنوان نظری به یادداشت‏های قوام ‏السلطنه که به ادعای غلامحسین میرزاصالح، این مقدمه توسط یکی از دوستان قوام السلطنه نوشته شده است. در این نوشته به ماجرای حزب توده و حزب دموکرات آذربایجان به شکلی مفصل پرداخته شده است.

 

کافتارزاده در تهران، شوروی و تجزیه آذربایجان، تشکیل حکومت های خودمختار آذربایجان، نخست‏وزیری صدرالاشراف، مذاکرات وزرای خارجه دولت های آمریکا، طرح تجزیه ایران، شکایت ایران علیه شوروی، ملاقات با سفیر شوروی، مظفر فیروز معاون سیاسی، اسرار مذاکرات مسکو، پایان دوره چهاردهم مجلس شورای ملی، مواد موافقت نامه قوام – سادچیکف، ورود پیشه وری به تهران، نخست وزیر شدن پیشه وری، شرکت رهبران حزب توده در کابینه، حوادث فارس، انتخابات دوره پانزدهم مجلس، اعلام جرم بر ضد قوام عناوین فصول این کتاب را تشکیل می دهد و پایان بخش کتاب، انتشار هشت قطعه عکس از قوام و نزدیکان وی است.

 

قوام نیز همانند هر انسان و یا هر رجل سیاسی، نقاط قوت و ضعف داشت، کارنامه اش هم لحظه های اوج دارد و هم فرود، شخصیت او خاکستری ست با وجوه تاریک و روشن. حداقل اینکه می دانیم در ماجرای خروج نیروهای شوروی از ایران، به وطن خود خدمتی شایان کرده است. با این احوال در مقاطعی نه آن گونه که شایسته چنین مردی بوده؛ با او رفتار شده است. خانه او پنج بار پیش رویش غارت شد، که آخرین بار پس از بلوای سی تیر ۱۳۳۱ اتفاق افتاد و شایع بود که دکترمصدق نیز از آن اطلاع داشته!

 

آخرین تصویر برجای مانده از قوام، مردی که در میدان سیاست استالین را به زانو آورد، او را درهم شکسته در بستر بیماری، در کنار تنها پسرش نشان می دهد. مردی رنجور که در هر دوره تاریخ معاصر، نسبتی به او دادند؛ گاه نوکر انگلیس بود، گاه ضد سلطنت، گاه سدی در برابر کمونیسم و گاه دست نشانده شاه و..... مردی که کمتر منصفانه قضاوت شد. خواندن خاطرات سیاسی قوام به مخاطب علاقه مند به تاریخ کمک می کند تا تصویری واقع بینانه تر درباره او پیدا کند و این فرصت مغتنمی است.

* معرفی کتاب از الف کتاب