پروانه ای روی شانه

درباره کتاب:

آورده اند که چخوف، نویسنده ی نامدار روسی علاقه ی فراوانی به ایجاز و مختصرگویی داشت. تا آن جا که از او یا درباره ی او نقل کرده اند که اگر می توانست، هر داستانی که بنا بود بنویسد را آن قدر حذف و جرح می کرد تا از آن ، همین سه جمله باقی بماند: «آن زن و مرد یکدیگر را دوست داشتند. با هم ازدواج کردند و بدبخت شدند!»

هرچند نکته ی اساسی در این میانه، همانا نشان دادن علاقه ی افراطی این نویسنده ی طنّاز است به ایجاز و اختصار، امّا در عین حال، اشارتی است در لفافه به مضمون تکرار شونده ی بسیاری از «قصّه»هایی که در طول قرون و اعصار برایمان گفته اند و شنیده ایم: آدم ها، آغاز و انجام روابطشان. وقتی این «بسیاری» را مرور می کنیم، می بینیم که چخوف چندان بی راه هم نگفته است. «رابطه»ی انسانی همواره موضوع مسلّم ادبیات داستانی بوده است: شکل گرفتنش، کیفیتش، تداومش، سرانجامش و حتّی گاه به شکلی سلبی «نبودن» و فقدانش.

«پروانه ای روی شانه» قصّه ی همین فقدان است. قصّه ی صداهایی که از گلوها درنمی آیند و به گوش ها نمی رسند. قصّه ی عجز از شنیدن و مهم تر از آن ناتوانی از گفتن. قصّه ی پیله هایی که پروانه هایشان از آن ها رهایی ندارند. پروانه هایی که در سکوت پیله ها محبوسند.

نویسنده برای پرداختن به این مضمون، با هوشمندی به سراغ دو جوان کم شنوا و خانواده هایشان رفته. دو جوان که هرچند طبیعت آن ها را از یکی از ابزارهای اساسی ارتباط محروم کرده است، امّا از قضا در میان شخصیت های داستان، همین دو هستند که بیش از همه مشتاق شنیدنند. مشتاق فهمیدن و فهمیده شدن. مشتاق آن چه برای آن ها از همه دیریاب تر و دست نیافتنی تر است. و همین اشتیاق است که آن ها را اوّلین دو پروانه ای می کند که پیله ها را می شکافند و خیال پرواز را محقّق می کنند. توفیق این دو در شنیدن صدای یکدیگر -امری که به صورتی متناقض نما برایشان ممکن نیست- در پایانِ داستان، آغاز شنوایی آن دیگرانی می شود که از ابتدا می توانسته اند بگویند و بشنوند امّا هرگز به آن موفق نشده اند.

فرم این رمان نیز در تناسب با محتوایش برگزیده شده است: فصل هایی که هرکدام تک گویی یکی از قهرمان هاست. یکی از همان ها که عاجز از مفاهمه با دیگران، فقط می تواند با خودش گفت وگو کند. بلندبلند یا به نجوا یا در خیال، همه-ی آن چه را که اگر نگوید منفجر می شود، به زبان بیاورد. تا نقطه ی مشخّصی از کتاب، این روایت ها همه شرح همین ناکامی اند. در هیچ کدامشان حتّی نقل یک طرفه ای از یک «گفت» و «گو» وجود ندارد. همه بازگویی همین یک قصّه اند. قصّه ی سکوت مسعود در برابر آن چه خودش «غرغرهای» منیر می نامد، نارضایتی به زبان نیامده ی منیر از آن چه به زعم او چیزی جز «بی تفاوتی» مسعود نیست، فریبی به اسم «تفاهم» و «درک متقابل» میان سیاوش و منصوره که هم چون سرابی است که اگر خوب بدان خیره شوی، واقعیت مهیب بیست وچند سال سکوت غیرصادقانه از پس آن رُخ می نماید و لاک انزوای نرگس و سیاوش که از میان همه، شاید تنها این دو محق هستند در انتخاب آگاهانه ی تنهایی و سکوت. که تلاششان برای شنیدن صدای دیگران، آمیخته با رنج است و همواره در معرض خطر شکست.

نمایش موفق این رنج از دیگر نقاط قوّت این رمان است. رنج کم شنوایی و کمبود اعتماد به نفسی که حاصل آن است، تا پیش از این، موضوعِ کمتر –اگر نگوییم هیچ- داستان ایرانی بوده است. کدام یک از ما تا به حال به این فکر کرده ایم که «سینما رفتن» که از جمله تفریحات معمول و معقول جوان هاست، نه تنها برای این عزیزان مفرّح نیست، بلکه می تواند عذاب آور هم باشد؟ کدام یک از ما به ذهنمان خطور کرده است که این قشر، از آن جا که کلمه ها را نمی شنوند، ممکن است در فهم و کاربرد کلمه ها و ترکیب هایی معمولی مانند «زمین خوردن» و «درز» دچار مشکل شوند؟ چه کسی به این فکر کرده است که «لب خوانی» -مهارتی ضروری برای ناشنوا و کم شنوایان- می تواند لحظه های دردآوری را برای آن ها رقم زند؟ لحظه های دریافتن آن چه دیگران نمی خواسته اند آن ها بدانند امّا به این فکر نکرده اند که حرکت لب هایشان موقع ادایش از چشم آن ها پنهان نمی ماند؟ هنگام خواندن این پاره ها که لابه لای قصّه، محدودیت های زندگی با این محرومیت را به تصویر کشیده اند، به یاد حرفی افتادم که رخشان بنی اعتماد در خلال مصاحبه ای پیرامون فیلم «گیلانه» زده بود: وقتی از جانبازی دعوت کرده بود که به تماشای فیلمی برود که اصلاً ساخته شده بود تا سختیِ گذران آن ها را به تصویر بکشد و آن جانباز عزیز از او پرسیده بود که این فیلم در کدام سینماها پخش می شود؟ و در مقابل نگاه متعجّب و پرسشگر او افزوده بود که: آخر سینماهای کمی در تهرانِ پایتخت، سطح شیب دار و راه ویلچررو دارند!

و نیز مایه ی خوشوقتی است که در روزگاری که ادبیات و سینمای ما از تکرار و تکرار مضامین رنج می برد، نویسنده ای به سراغ موضوعی بدیع و پرداختی چون این برود و به عوض شخصیت های تکراری و گاه دل به هم زن از فرط ظهور در قصّه ها، به آن زندگی هایی بپردازد که تا کنون کسی از آنها نگفته است. باشد که از این به بعد، هر وقت داستان نویس یا فیلمنامه نویسی قصد داشت شخص پولداری را به تصویر بکشد، آن فرد فرش فروش یا گاراژدار نباشد و هرگاه بنا شد آدم فرهیخته یا روشنفکری در قصّه ظاهر شود، نویسنده ای منزوی یا موسیقیدانی را برای نمایندگی این قشر برنگزیند. باشد که حسابدارهای دوشیفت کارکن و معلّم های نقّاشی کم شنوا نیز در کنار حجره دارها و خانه دارها جایی در ادبیات ما پیدا کنند.
«پروانه ای روی شانه» رمان خوش ساختی است که روان نوشته شده و راحت خوانده می شود. لقمه ی گلوگیری نیست که تازه پس از بلعی دشوار، چندی نیز در هاضمه ی خواننده اش اتراق کند. و حرف شنیدنی ای برای چشم های خوانندگانش دارد. حرفی که البتّه گاه کمی «رو» و مستقیم بیان شده و پیچیدگی و ظرافتی در گفتنش به کار نرفته. این رو و مستقیم بودن، از باورپذیری و طبیعی بودن برخی بندهای قصّه کاسته و این ضعفی است که باید در کنار محاسن گفته شده بدان اشاره شود. این ضعف در کنار ویرایش نامناسب کتاب - چنان چه اصلاً ویرایشی در کار بوده باشد!- دو سوهانی هستند که می توانند اعصاب خواننده را بخراشند و لذّت خواندن داستان را نیز تحلیل برند. نمی دانم تا کجا باید از این ویرایش های ضعیف نالید و سرانجام در کدام نقطه ناشران ایرانی، حقّ خواندن یک اثر پاکیزه و ویراسته را برای خوانندگانشان به رسمیت می شناسند...

با همه ی این حرف ها، «پروانه ای روی شانه» می تواند تلنگری باشد بر دیواره ی سخت پیله های آدم ها. که تا وقتی این چنین در پیله ها گرفتارند، پایان قصّه-هاشان بعید است که چیزی جز «و بدبخت شدند»ی باشد که چخوف بزرگ پیش بینی کرده بود.

* معرفی کتاب از الف کتاب