سینمای عباس کیارستمی

درباره کتاب:

عباس کیارستمی؛ پست مدرن عامّی (فرزاد نعمتی)
کتاب «سینمای عباس کیارستمی» از پنج بخش تشکیل شده است. صافاریان سینمای کیارستمی را به سه دوره تقسیم کرده است و هر دوره را به صورت مجزا مورد توجه قرار داده است. این سه دوره عبارتند از: دوره نخست (پیش از انقلاب)، دوره دوم (از انقلاب تا اوایل دهه هشتاد) و دوره سوم (دهه هشتاد تا امروز). کتاب علاوه بر این سه بخش اصلی، یک پیش گفتار و یک نتیجه گیری با عنوان «پست مدرن عامّی» دارد و در انتهای آن مشخصات فیلم های کیارستمی، گزیده مصاحبه ها و پرونده های مطبوعاتی و کتاب هایی درباره سینمای کیارستمی آمده است. برخی از این کتاب ها را منتقدین ایرانی (ایرج کریمی، سعید عقیقی و عباس بهارلو) نگاشته اند و برخی نوشته نویسندگانی غیر ایرانی (ژان لوک نانسی، جف اندرو و آلبرتو النا) هستند و یکی نیز نوشته مهرناز سعیدوفا و جاناتان رزنبام است.

صافاریان در آغاز اشاره می کند به این واقعیت تلخ که «در مقایسه با حجم انبوه نوشته هایی که به زبان های دیگر درباره عباس کیارستمی وجود دارد، چیز اندکی به زبان فارسی درباره او به نگارش درآمده است.» (ص ۷) و در ادامه ضمن اذعان به این امر که کیارستمی هنرمند بزرگیست، دامن خود را از افتادن در ساحت نگرش های دو گانه ای که از یک سو موفقیت کیارستمی را محصول دسیسه های جهانی می داند و معتقد است او فیلم سازی بلد نیست و از سوی دیگر دست به ستایش مطلق همه آثار کیارستمی می زند و هیچ انتقادی را به او نمی پذیرد، بر می چیند و در محلی می گستراند که می توانش «نقد» نامید.

رویکرد صافاریان به سینمای عباس کیارستمی، همان گونه که در عنوان کتاب نیز خودنمایی می کند، حکایت از مواجهه ای مبتنی بر نگره مولف دارد. او می کوشد از خلال بررسی متون کیارستمی، به درکی از شخصیت خود او نیز برسد و البته از این منظر شاید با نگره مولف زاویه ای نیز پیدا کند: «سینمای کیارستمی هم جدا از شخص عباس کیارستمی نیست و فیلم هایش ... مدارکی هستند که سیر این زندگی را به خوبی به نمایش می گذارند، حتی لایه های عمیق تری از این زندگی را، و تحول اندیشه ها و بینش ها و ساختار احساسی او را. این همان جایی است که یک شق نگره مولف به آن رسید: برساختن مولف از روی فیلم هایش، نه همانند نگاه سنتی، فهم آثار مولف از روی زندگی نامه اش. در این دیدگاه، موثق ترین اسناد درباره حقیقت وجود هنرمند آثارش هستند؛ تکه هایی از هستی او.» (ص ۱۰)

صافاریان تحولات سینمای کیارستمی را در ارتباط با گذر عمر و انباشت تجربه زندگی و فیلم سازی و تغییر شرایط بیرونی و تصادف ها و تصمیم های آگاهانه بررسی می کند و بر آن است که با وجود پایبندی به نگرشی مولف گرایانه، نمی توان دگرگونی در شرایط اجتماعی را در تغییر زبان و بیان سینمایی کیارستمی ناچیز انگاشت. از قضا بخش بندی او از سینمای عباس کیارستمی مبتنی بر همین تغییرات اجتماعی است: انقلاب ۱۳۵۷ ایران، فروپاشی شوروی و انقلاب دیجیتال در سطح رسانه ای.

از مهم ترین موضوعاتی که صافاریان در کتاب به آن ها پرداخته است می توان به این موارد اشاره کرد: بررسی تفاوت های مهم دوره های گوناگون فیلم سازی کیارستمی و ارتباط هر دوره با ساختار اندیشگی روشنفکری غالب آن دوره، ارتباط بینامتنی آثار او، پیگیری نگاه کیارستمی به زن و کودک و در نگاهی دیگر خانواده در سراسر دوره کاری اش، باور به وجود گرایشی پوپولیستی و ضد روشنفکری در آثار کیارستمی و بررسی اعتقاد او به عقل متعارف آدمیان و بدبینی او به دنیای کتابی روشنفکرانی که بیهوده امور را پیچیده می بینند،­ بررسی تم «زندگی ادامه دارد» در چهارگانه «زندگی و دیگر هیچ»، «طعم گیلاس»، «زیر درختان زیتون» و «باد ما را خواهد برد»، فهم معنا و مقصد و اهمیت «سادگی»، چه سادگی در اندیشه و چه سادگی در تکنیک در آثار کیارستمی و در نهایت بررسی معنای صفاتی چون انسانی، گرم، شاعرانه و پست مدرن که به سینمای کیارستمی داده شده است.

از مهم ترین و جذاب ترین بخش های کتاب، بخشی است که به سینمای قبل از انقلاب کیارستمی می پردازد و به طور مشخص بر دو اثر تحسین برانگیز و اندکی مهجور کیارستمی: «مسافر» و «گزارش» تمرکز می کند؛ فیلم هایی که در بسیاری از تحلیل هایی که درباره سینمای کیارستمی شده است، غایب بوده اند و برخی به واسطه ندیدن چنین فیلم هایی، توانایی کیارستمی در ساختن فیلم های متعارف را نیز منکر می شوند.
نثر صافاریان روی هم رفته، جذاب و روان است، هر چند فاخر نیست؛ اما بزرگ ترین عیب کتاب که ممکن است حتی خواننده را اندکی نیز عصبی کند، ضعف مفرط ویراستاری است. کتاب یا ویراستار نداشته است یا ویراستار کتاب، فهمی متفاوت از مفهوم متعارف ویراستاری داشته است. اشتباهات تایپی کتاب آزاردهنده است و صفحه آرایی آن نیز با توجه به لزوم چاپ بهتر و شکیل تر پوستر و عکس فیلم ها، می توانست حرفه ای تر و چشم نوازتر باشد.

طرح جلد کتاب حاصل ذوق و سلیقه و شناخت بزرگمهر حسین پور است و به راستی زیبا و تأمل برانگیز می نماید و به خوبی شمایلی از هنرمندی را به نمایش می گذارد که «مسافر» مغرور و تنهای جاده هایی نو و مهجور است و «گزارش»اش از انسان و جهان، در پس آن عینک مشکی، خوش رنگ و خوش لعاب و خوش بو چون پایان سرخوش و دلپذیر «زیر درختان زیتون» است.