نقد آثار علی اکبر دهخدا

ادبیات در ایران سابقه ای دیرینه دارد؛ اما سنتِ نقد ادبی، نه. نقد ادبی یا آن گونه که پیشگامانش در ایران، از آن یاد می کردند «کریتیکا»، قدمتی همپای جریان تجدد دارد. نقد ادبی در واقع حاصل آشنایی با فرهنگ و هنر غرب در صد و پنجاه سال اخیر است. چند دهه ای گذشت تا شناختی نسبت بدان حاصل آمد و رفته رفته چهره هایی که با ادبیات روز دنیا آشنا بودند، متناسب با ادبیات ایران، به نقد ادبی پرداخته و پایه های نوع کم وبیش بومی شده آن را گذاشتند. اکنون بیش از یک سده از حرکت های این جریان آغازین گذشته است. 

 

عبدالعلی دستغیب از انگشت شمار کسانی که در طول سال های دور و نزدیک به شکلی متداوم و متمرکز، به نقد ادبی پرداخته است و از این رو به عنوان منتقد ادبی، چهره ای تثبیت شده است. 

 

در میان آثار پرشمار و گوناگونی که از دستغیب برجای مانده، مجموعه کتاب های «نقد آثار» که به نویسندگان و شعرای ادبیات معاصر کشورمان پرداخته، از اهمیت ویژه ای برخوردارند. چون هم به لحاظ شأن تقدم و هم به لحاظ تعداد، در قیاس با دیگر نمونه ها. منحصربه فرد هستند. انتشار این مجموعه از اواخر دهه چهل آغاز شد و کم وبیش اغلب چهره های مهم ادبیات معاصر، در آن موردنقد و بررسی قرار گرفتند، نویسندگانی همچون صادق هدایت، محمدعلی جمال زاده، صادق چوبک، غلامحسین ساعدی، م.ا. به آذین، احمد شاملو و... این کتاب ها که عمدتاً از نوشته های ایام جوانی یا میان سالی دستغیب بوده اند که در سال های اخیر با بازنگری مجدد توسط نویسنده مجدداً تجدید چاپ شده اند.

 

در میان این دسته از آثارِ دستغیب، نقد و بررسی آثار علی اکبر دهخدا از نوشته های متأخرتر او محسوب می شود. خود علی اکبر دهخدا نیز از تفاوت هایی محسوس با دیگر چهره هایی که سوژه دستغیب بوده اند، برخوردار است. 

 

دهخدا تنها یک ادیب و نویسنده نیست، بلکه از یک سو مؤلف اولین و سترگ ترین فرهنگ لغات فارسی در ایران است. اثری عظیم که انجام همین یک فقره، برای ماندگار شدن نام دهخدا در تاریخ فرهنگ و هنر و ادبیات کفایت می کند و نشان از این حقیقت دارد که به راستی مرد کارهای بزرگ بوده است.

 

دهخدا ازجمله چهره هایی است که در دوران مشروطه، به عنوان نویسنده روزنامه صوراسرافیل، همراه و همکار میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل بود که در دوران استبداد صغیر، به جرم آزادی خواهی توسط محمدعلی شاه قاجار کشته شد. دهخدا نیز مدتی از ایران رفت تا دوره استبداد محمدعلی شاهی، با فتح تهران توسط مشروطه چیان پایان یافت.

 

گذشته از فرهنگ دهخدا، و امثال و الحکم که جزو آثار مرجع او محسوب می شود، اثر معروف دیگری نیز دارد  با عنوان چرند پرند؛ کتابی که درواقع دربرگیرنده نوشته های دهخدا در روزنامه صوراسرافیل ایام مشروطه است. 

 

دستغیب به منظور اینکه مخاطب با پیش زمینه لازم وارد متن کتاب شود، ابتدا پیش درآمدی راجع به ایام مشروطه نوشته و کوشیده فضایی را که دهخدا در آن بالیده و به چهره تبدیل شده، برای خواننده ترسیم کند. او به درستی از نقش دهخدا در روزنامه صوراسرافیل به عنوان یکی از پایگاه های فکری و فرهنگی عصر مشروطه یادکرده و اشاراتی به همکاری نزدیکی با میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل اشاره می کند. در ادامه نیز به یادداشتهای کوتاه و معروف دهخدا، با نام چرند و پرند می پردازد که به صورت متداوم در روزنامه صوراسرافیل درباره مسائل سیاسی و اجتماعی آن روزگار منتشر می شد و نقش تعیین کننده در تحول نثر فارسی و نزدیک شدن آن به زبان توده مردم داشت.

 

دستغیب در این کتاب ابتدا به شکلی گذرا بارزترین وجوه زندگی و آثار دهخدا را مورد بررسی قرار داده است. او با به وجود آوردن پیش زمینه ای ذهنی، مخاطب را آماده می کند تا به طور دقیق تر وارد متن شود. سپس به سراغ زندگی و آثار دهخدا رفته  و به بررسی جنبه های گوناگون فعالیت فرهنگی و ادبی او می پردازد.

 

کتاب حاضر علاوه بر پیش درآمد، از شش فصل تشکیل شده است: زندگی و آثار، ادبیات دوره روشنگری ایران، باورهای اجتماعی دهخدا، چرند و پرند و فرهنگ نامه دهخدا؛ پایان بخش کتاب نیز کتاب نامه و فهرست اعلام.

* معرفی کتاب از الف کتاب