دین دولت و تجدد در ترکیه

درباره کتاب:

«دین، دولت و تجدد در ترکیه»، همان گونه از نامش پیداست نگاهی دارد به رابطه دین و دولت در ترکیه، در این کتاب همچنین به ظهور تجدد در این کشور و نقش آن در فراز و فرود های تاریخیِ مسیری که از مرکز خلافت اسلامی (در روزگار امپراتوری عثمانی) تا ترکیه نوین لاییک و مدعی دموکراسی طی شده نیز پرداخته می شود.

نویسنده این کتاب استاد دانشگاه و پژوهشگر ایرانی مقیم فرانسه است که در حوزه تجدد در تاریخ معاصر ایران و ترکیه پژوهشهای بسیار انجام داده و حاصل آن غیر از کتاب حاضر، در کتاب «ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیه» نیز منتشر شده است. از نادر انتخابی کتاب های «نقد تاریخ و سیاست در روزگار ایدئولوژی ها» درباره ریموند آرون و «جدال علم و فلسفه در اندیشه مارکس» نیز منتشر شده است. 

 کتاب «دین، دولت و تجدد در ترکیه» در هشت فصل و با رویکردی تحلیلی و تاریخی و با پرداختن به تغییر و تحولات دو سده اخیر کشور ترکیه، به فهم چند نکته زیر اشاره دارد: چگونه و چرا در دوره اصلاحات، یعنی سده هجدهم به بعد، قشر علما توان مالی، اداری و سیاسی خود را به تدریج از دست داد تا جایی که در میانه سده نوزدهم شیخ الاسلام به یکی از کارگزاران دولت تبدیل شد.

فصل اول به بررسی این مسئله اختصاص یافته است. فصل دوم واکنش زمامداران و دیوان سالاران عثمانی را در برابر تمدن غربی بررسی می کند و رهیافت فقها، اهل دین و مشایخ صوفیه را به تلاش های نوگرایانه بازمی گوید. فصل سوم و چهارم این کتاب سرگذشت جنبش مشروطه خواهی را در عثمانی از دهه ۱۸۷۰ تا فروپاشی امپراتوری در ۱۹۱۸ از خلال بررسی دو جنبش نو عثمانیان و ترکان جوان بازمی گوید. در چهارفصل بعدی گزارش فشرده ای از تاریخ سیاسی و دینی ترکیه از پایان جنگ جهانی اول تا به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه و راه و رسم کشورداری این حزب در طی هشت سال گذشته است.

پیش از هر چیز باید به کیفیت علمی این پژوهش و ساختار حساب شده آن با توجه به محتوایی که می کوشد به مخاطب خود ارائه کند؛ اشاره کنیم. این کتاب نمونه ای قابل بررسی برای پژوهشگران جوانی ست که می خواهند نمونه ای از  پژوهش و تالیفی ساختارمند را در دسترس داشته باشند.

کتاب «دین، دولت و تجدد در ترکیه» از جنبه های گوناگونی اثری ارزنده و در خور اعتنا به حساب می آید. نخست به جهت اهمیت موضوعی که به آن می پردازد. زیرا صرف نظر از ریشه های مشترک تاریخی، مذهبی و تمدنی ایران و ترکیه، باید به این نکته نیز توجه داشته باشیم که نخستین بارقه های تجدد در این حوزه تمدنی در ترکیه (عثمانی آن روزگار) به دلیل نزدیکی و ارتباط با اروپا، در این کشور زده شد و سپس به ایران نیز رسید؛ دیگر این که پاره از تاثیر گذارترین چهره هایی که در شکل گیری زمینه های فکری ماجرای ورود تجدد به ایران نقش داشتند، به دلیل فضای بسته سیاسی ایران در عصر قاجار، در استانبول گرد هم آمده بودند و نهایتا اینکه آنچه به عنوان پروژه مدرنیزاسیون در دوره رضا شاه اتفاق افتاده، الگوی اصلی اش ترکیه بوده. به این ترتیب می بینیم که فهم نسبت تجدد و دین و دولت در ترکیه ما را در درک روند همین مهم در ایران نیز کمک خواهد. 

اما به نظر کلیدی ترین جنبه کتاب این است که نشان می دهد پروژه مدرنیزاسیون که در کشور ترکیه به عنوان یک الگو برای پهلوی اول مطرح بود، امروز به چه نتایجی رسیده است. پروژه ای که در ایران در قالب مدرنیزاسیون از بالا به ضرب چماق و به طور نصف و نیمه برگزار شد، به کجا انجامید. این کتاب می تواند به ما نشان بدهد همانقدر که سیاست مردان ایرانی دچار کج فهمی از مدرنیزاسیون بودند، روشنفکران ما نیز درک درستی از تجدد و ماهیت واقعی آن به عنوان امری «درون زا» چگونه با فهمی سطحی معادل غربزدگی گرفته شد. 

کلید درک رابطه دین و دولت مفهوم لائیسته است که در ترکیه امروز «لائیک لیک» (لائیک بودن) خوانده می شود. ترکیه درچند دهه اخیر همواره به عنوان نمونه ای موفق در جدایی دین از سیاست مطرح بوده است و بسیاری آن را به عنوان دژ لائیتیسه در دل جهان اسلام بر می شمردند، اما امروز حکایت دیگری در این باره شنیده می شود. اگر روزگاری گمان می رفت که پرونده دین در جمهوری ترکیه بسته شده است، حالا باید بگوییم که اسلام بار دیگر به پهنه زندگی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مردم این دیار بازگشته است. 

بی شک وقتی آتاتورک مشغول دین زدایی در عرصه های سیاسی و اجتماعی بود و پروژه او علی الظاهر بسیار هم موفق جلوه می کرد، به ذهنش خطور نمی کرد که چند دهه بعد، در همین کشور جریانی کم و بیش پر رنگ برای بازگشت به ارزش های اسلامی به راه خواهد افتاد.

تجدید حیات دینی در ترکیه از دهه پنجاه آغاز شد، در دهه هشتاد میلادی ابعاد گسترده و کیفیت پرشتابی به خود گرفت و در آغاز قرن بیست و یکم به پیروزی حزب عدالت و توسعه انجامیده است. با چنین فرضی آیا امی توان نتیجه گرفت که آتاتورک هرچه رشته بود حالا پنبه شده است؟

برای روشن شدن دامنه قدرت و نفوذ اسلام در ترکیه، به این آمار جالب می توان توجه کرد. در سال ۱۹۵۱ تنها ۷ مدرسه اسلامی در ترکیه وجود داشت که این تعداد در سال ۱۹۹۶ به ۴۶۴ مدرسه دینی رسید. در همین محدوده زمانی، شمار دانش آموزان آن از ۹ هزار نفر به ۲۸۳ هزار نفر رسیده است.

روزنامه زمان (با گرایش اسلامی) یکی از سه روزنامه پرفروش این کشور است در حالی که روزنامه لاییک حریت با آن سابقه و قدمت در رده نوزدهم قرار دارد. تعداد انجمن های دین پرور در ترکیه از تنها۱۱ انجمن در به ۱۰۷۳۰ مورد رسیده است. 

اما مهمترین جنبه ماجرا این است که در این رویکرد روز افزون به دین، دولت های ترکیه نقش تعیین کننده نداشته اند، چرا که اصولا این دولت ها حتی به فرض تعلق دولت مردان آن به احزاب اسلامی به دلیل اصل جدایی دین از سیاست، به طور مستقیم در چنین مسائلی دخیل نیستند.

آنچه در بالا گفته شد تنها گوشه هایی از وجوه اهمیت کتاب و دریافت های مخاطب از مطالعه اثری ست که خواندن آن نه تنها به درک تغییر و تحولات کشور همسایه ما کمک می کند بلکه برای فهم نسبت ما و جریان تجدد در ایران نیز بسیار سودمند است.

کتاب«دین، دولت و تجدد در ترکیه» نوشته نادر انتخابی به همت نشر هرمس در ۵۶۸ صفحه و قیمت ۲۸ هزار تومان وارد بازار کتاب شده است.

* معرفی کتاب از الفِ کتاب