سیمای زنی در میان جمع

زمانی که جایزه ی نوبل ادبیات به او داده شد، از میان هموطنانش تنها یک نفر چنین افتخاری در کارنامه ی خود داشت؛ توماس مان، نویسنده ای که فخر ادبیات آلمان در نیمه ی نخست قرن بیستم بود. اما اگر توماس مان شاخصِ نویسندگان آلمانی پیش از جنگ جهانی دوم بود، او نیز نویسندگانِ نسل بعد از جنگ را نمایندگی می کرد.

 

یک ساله بود که جنگ جهانی اول تمام شد، کودکی اش در یکی از بدترین دوره های اقتصادی و سیاسی جامعه آلمان تا آن روزگار، سپری شد. به نسلی تعلق داشت که در حدفاصل دو جنگ بالیدند و جوانی شان مصادف شد با ظهور هیتلر و اوج گیری رایش سوم. برای این نسل سرخورده از شکست در جنگ جهانی اول و تحقیرشده بعد از پیمان ورسای، هیچ غریب نبود که به پیشوایی دل خوش کنند که او را منجی ملتِ آلمان تصور می کردند. مردی بلندپرواز که پرشور سخن می گفت و چون بازیگری توانا، از حرکت سر و دست، بالا و پایین بردن صدا و تغییر لحنش بهره می گرفت، تا شنوندگان را تحت تأثیر قرار دهد، چنان که گویی آن ها را جادو کرده باشد.

 

آلمان ها آداب به پا خاستن، بعد از زمین خوردن را می دانستند، اما این بار به مردی تکیه کرده بودند که از حرف هایش بوی خون به مشام می رسید. آن ها زیرِ چترِ نازیسم، به شکلی قدرتمندانه متحد شده بودند، بی آن که بدانند چنین اتحادی، ملت آلمان را به سرعت به سوی لبه ی پرتگاهی هولناک تر از گذشته سوق می داد. با این احوال چنان شوری آن ها را فراگرفته بود که نه پرتگاه را می دیدند و نه بوی خون مشام شان می آزرد.

 

هانریش بل نیز همانند اغلب جوانان نسل خود گذرش به جنگ افتاد، هرچند می دانست پوشیدنِ یونیفرمی که جوانان هیتلری بدان می نازیدند، افتخاری پوشالی ست، اما ناگزیر برای آنکه اَنگِ خیانت به وطن بر پیشانی اش نخورد، راهیِ جنگی شد که لحظه به لحظه تنفرش از آن بیشتر می شد. و تقدیر چنین رقم خورد که نماد برجسته ی نویسندگان پس از جنگ جهانی دوم، مردی که از جنگ نفرتی عمیق داشت، با تجربیاتی عمیق و دست ِاول از جنگ، قلم به دست بگیرد. 

 

جنگ ها همان گونه که بر حیات اقتصادی و سیاسی مردم تأثیر می گذارند، حیات فرهنگی و فکری آن ها را نیز متأثر می سازند. گاه نقطه پایان بر دوره ای می گذارند و سرآغاز دوره تازه ای می شوند؛ گاه مکتبی را به انتهای راه خود می رسانند تا جای خود را به مکتب (ادبی و هنری) دیگری دهد. اما عجیب اینکه جنگ جهانی دوم لااقل برای آلمان ها متضمنِ شرایطی دیگرگونه بود. این جنگ همان گونه که آلمان را به لحاظ سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ویران ساخت، فرهنگ و هنر و بالأخص ادبیات آن را نیز مُنهدم ساخت. نویسندگان بعد از جنگ آلمان با ویرانه ای روبه رو بودند که  باید همه چیزش را  از نو می ساختند.

 

از این سبب، هانریش بل معتقد بود: اندک زمانی بعد از پایان جنگ، نوشتن نیم صفحه نثر درست، کاری بسیار دشوار بود!

 

هیتلر و میراث او نه تنها روح جمعی مردم آلمان را که زبان آن ها را نیز آلوده کرده و به ورطه نابودی کشانده بود. فاشیسم رایش سوم و زبان تبلیغی و پر از ریا و دروغ نازی ها، به گونه ای زبان آلمانی را فاسد کرده بود که نویسندگان نسل بعد از جنگ، وظیفه ای بس دشوار داشتند. ادبیات این دوران را «ادبیاتِ ویرانه» می نامیدند، نه فقط ازآن رو که دربار ه ی مردمی شکست خورده و تحقیرشده بود که در ویرانه های برجای مانده از آلمان می زیستند، بلکه این عنوان اشاره ای مستقیم به ویرانی زبان و ادبیات داشت. هم از این رو بود که نثر نویسندگان بعد از جنگ نیز تفاوت های بنیادین با نثر نویسندگان قبل از جنگ داشت. 

 

هانریش بل نویسنده چنین روزگاری بود. زندگی در این ایام و تجربه ی مستقیم جنگ، سبب شد دستمایه بسیاری از آثار او، به طورمستقیم و غیرمستقیم، جنگ و تأثیر آن بر زندگی مردم، پیامد های جنگ برای نسل های بعد از آن و از این دست باشد.

 

بازماندگان جنگ و نسل هایی که از پس آن می رسیدند، وظیفه ای خطیر بر عهده داشتند، ملت آلمان درگذشته نیز زمین خورده و دوباره به پاخاسته بود، اما هیچ گاه عمق و ابعاد آن بدین شکل شدت نبود؛ این بار نه فقط خود جنگ، که بدتر از آن فاشیسم این کشور را به خاک سیاه نشانده بود.

 

هانریش بل انتشار آثارش را، سه سال بعد از جنگ جهانی دوم، از اواخر دهه چهل آغاز کرد، رمان نخستش «قطار به موقع رسید» در ۱۹۴۹ منتشر شد که برای او اسم و رسمی به همراه آورد. اما شهرت واقعی اش بعد از انتشار «آدم کجا بودی؟» و داستان «گوسفند سیاه» در سال ۱۹۵۱، با برنده شدن جایزه ادبی گروه ۴۷ رقم خورد. این آثار اگرچه از قریحه ی نویسنده ای آینده دار  خبر می داند، اما او هنوز با آن هانریش بلِ روزهای اوج فاصله داشت. 

 

مضمون آثار نخست او، رخدادهای جنگ در متنِ  جبهه های جنگ را دربر می گرفت، اما رفته رفته گستره ی نگاه خود را وسعت بخشید، به زندگی مردم در پشت جبهه و نهایتا به دستاوردهای شوم جنگ برای نسل های بعد از آن پرداخت. نوشته هایش سطر به سطر، تنفر او از جنگ و فاشیسم، ارج نهادن به شرافت انسانی و همدردی با انسان های قربانی را حکایت می کرد.

 

هانریش بل ازجمله کسانی ست که هم به عنوان نویسنده ی داستان کوتاه و هم به عنوانِ رمان نویس، آثار ارزنده ی بسیاری از خود برجای گذاشته. از نیمه ی دوم دهه ی پنجاه که موقعیت خود را به عنوان شاخصِ نویسندگان بعد از جنگ آلمان تثبیت کرد، همواره در اوج بود و بهترین آثارش را نیز این سال ها خلق کرد.

 

در میان کارنامه پربار او حداقل پنج یا شش رمان هستند که در لیست بهترین رمان های ادبیات قرن بیستم آلمان و جزو رمان های مهم معاصر جهان جای می گیرند. رمان هایی همانند: بیلیارد در ساعت نه و نیم، عقاید یک دلقک، آبروی ازدست رفته کاترینا بلوم، شبکه امنیتی و سیمای زنی در میان جمع. 

 

هرچند در میان آثار هانریش بل «عقاید یک دلقک» به دلیل مضمون عاشقانه، نام جذاب و حال و هوای نوستالژیک و پر احساسش، از بقیه رمان های او شهرت بیشتری پیدا کرده است؛ اما بی اغماض این «سیمای زنی در میان جمع» است که شاهکار کارنامه ی هانریش بل محسوب می شود. یکی از بهترین آثار ادبی قرن بیستم که دستاورد اوج دوران خلاقیت و پختگی اوست. هانریش بل این رمان را در سال ۱۹۷۱ منتشر کرد و یک سال بعد نیز جایزه نوبل به او تعلق گرفت.

 

سیمای زنی در میان جمع، رمانی ست سرشار از ظرافت های ادبی و روایی، اما آنچه این رمان را به اثری منحصربه فرد بدل ساخته، زبان روان و خوش خوان این رمان است که به ما می آموزد که ظرافت ها و جزییات یک اثر ادبی، هر چقدر هم زیاد باشد، دلیلی برای پیچیدگی های بی مورد نیست.

 

این رمان که به همت نشر آگاه و با ترجمه بسیار خوبِ مرتضی کلانتریان به فارسی در آمده، ماجرای لنی فافر زنی آلمانی ست که در جنگ شوهرش را از دست داده. او که از تنهایی در هراس است، مدتی را با یک اسیر روس ارتباط دارد و سرانجام پس از جنگ با کارگران ترک رابطه برقرار می کند. 

 

رمان به شکلی ویژه روایت می شود، زندگی لنی دستمایه ی اصلی رمان است، اما رمان توسط شخصی غایب در روند داستان روایت می شود؛ راوی غیرفعال اما جستجوگری که به سراغ دوستان و آشنایان لنی و درواقع شاهدانی که می توانند درباره ی گوشه های مختلف زندگی او شهادت دهند، می رود. خرده روایت های پراکنده و تودرتوی این شاهدان، اساس شکل گیری ساختار روایی کل رمان است، که پازل وار تصویری زنده و توأم با جزئیات بسیار دقیق و تکان دهنده، از زندگی لنی را پیش روی خواننده شکل می دهند.

 

«سیمای زنی درمیان جمع» رمانی ست که از جنبه های گوناگون می تواند مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. سوایِ همه تحلیل هایی که از این رمان شده؛ می توان لنی را نمادِ خود آلمان در نظر گرفت. لنی سیمای تمام و کمال یک قربانی ست؛ دختر زیبایی که در زمان نازی ها به عنوان آلمانی ترین دختر برگزیده شده، سرانجام به شخصی سرد، شکست خورده و فروپاشیده از درون بدل می شود. شوهرش درجنگ کشته شده، گرفتار یک سرباز اسیر روس می شود و سرانجام نیز نصیب قسمت کارگران مهاجر ترک می گردد. حکایتی که به شکلی نمادین می تواند کنایه از تاثیر جنگ بر آلمان، شکست این کشور توسط روس ها و دست آخر نیز هجوم انبوه مهاجران ترک به این کشور باشد!

 

این رمان اثری ست برای بارها خواندن، شاهکاری که مخاطب هر بار، به نکات و ظرایف جدیدی از اثر دست می یابد و از منظری تازه می تواند به تحلیل آن بنشیند. سوای این مسئله، مخاطب با خواندن این رمان  سفری می کند به آلمانِ دوران هیتلر، روزگار جنگ جهانی دوم و همچنین ایام بعد از آن، و همپای لذت از رمانی فراموش نشدنی، مروری دارد بر مقطعی مهم از تاریخ این کشور.

* معرفی کتاب از الف کتاب