تاریخ چوگان در ایران و سرزمین های عربی

تصویر مینیاتوری آن مردان اسب سوارِ چوب به دست، بر پرده‎ی قلمکارِ اصفهانیِ آویخته بر درگاهِ خانه‎، در ایام کودکی مدام در ذهن او جان می‎گرفت تا اسب خیال بتازاند به دنبال گوی چوگان. سرانجام تقدیر چنین شد و سال ها بعد غباری که از سم اسبان به پا می‎خاست، فرونشست و در عهد شباب این رؤیا تعبیر شد. ناباورانه و از سر تصادف خود را در میان جماعتی شیفته چوگان یافت که شمارشان هیچ نسبتی با قدمت تاریخ این ورزش نداشت. 

از آن روزگار تا امروز چهل سال گذشته است و او همچنان با جمع دوستان دیرینه و یا تازه یاب هرازگاهی چوب به دست و گوی در میان، سوار بر اسب، یادِ نقش آن پرده‎های قلمکار اصفهانی را زنده می‎کند، و خود نیز در نقش یکی از چابک‎سواران آن پرده‎های مینیاتور فرو می رود.

با چنین خاطرات و تجربیاتی و خاصه دلدادگی به این ورزش دیرینه در این دیار، چه کسی بهتر از آذرتاش آذرنوش می توانست کتابی در این باب بنویسد. و این را باید از بخت‎یاری علاقه مندان چوگان دانست، که برای پرداختن به تاریخ این ورزش کسی از میان خودشان برخاسته، که اهل پژوهش است و قلم زدن.

با چنین دل‎مشغولی‎هایی دور از انتظار نیست که آذرتاش آذرنوش سال های سال مشغول جمع‎آوری منابع گوناگون درباره گذشته و حال چوگان بوده و هر از چندی مقاله ای هم درباره آن نوشته است. همچنین این بخت را نیز داشته که پژوهش‎گری که خود مقاله‎ای ارزنده در باب چوگان نوشته، مجموعه یادداشت‎ها و نوشته‎های خود را در اختیار او قرار می‎دهد و درنهایت حاصل آن می شود کتاب «تاریخ چوگان» (در ایران و سرزمین های عربی) که به همت نشر ماهی به شایستگی منتشرشده است.

او در مقدمه کتاب می نویسد: «کار همیشگی من نه چوگان بازی که فرهنگ و ادبیات است و زیبنده آن می بود که میان کار و ورزش پیوندی می یافتم تا از هر سو بهره مند شوم. خوشبختانه فرهنگ فارسی و عربی از اسب و سوارکاری و چوگان آکنده است، هرچند که زمینه های آن هنوز دست نخورده باقی مانده است. نخستین موضوعی که نظر مرا به خود جلب کرد، آن بود که می دیدم اصطلاحات رایج میان سوارکاران یا ترکی است یا عربی یا فرنگی، و کلمات فارسی در آن ها سخت اندک است، حال آن که در زبان فارسی کهن انبوهی کلمه ی زیبای خوش آهنگ می توان یافت که بر اسب و ویژگی ها و اندام ها و رفتارهای گوناگون و ابزارهای وابسته به آن دلالت دارد.»

کتاب حاضر در هشت فصل نوشته شده و همان گونه که در عنوان آن ذکرشده تنها به تاریخ این ورزش در ایران و ممالک عربی پرداخته است. نویسنده در مقدمه کتاب به سابقه چوگان در دیگر ممالک دنیا اشاراتی داشته معتقد است که در برخی از آن ها نظیر چین و هند این سابقه چنان گسترده بوده که ترجیح داده در کتاب خود تنها به چوگان در ایران و کشورهای عربی بسنده کند، چراکه چوگان در آن کشورها تحقیقی مفصل و جداگانه برای خود طلب می کند.

نویسنده در فصل آغازین کتاب، ابتدا به واژه شناسی چوگان پرداخته و اصطلاح چوگان را برگرفته از متون کهن پهلوی می داند. او از هُرن، دانشمند برجسته آلمانی به عنوان نخستین فردی که این واژه را موردتوجه قرار داده یادکرده که آن را هم ریشه با کلمه چوب دانسته است. آذرنوش سپس به رواج واژه «صولجان» در شعر و ادب عربی پرداخته و آن را معرب واژه چوگان دانسته است.

او بخش بعدی به سراغ خاستگاه چوگان رفته و تأکید دارد که به باور اغلب محققان زادگاه اصلی چوگان ایران است. آذرنوش برای اثبات این رأی به پژوهش های چهره هایی همانند شارتیه ، دیل، کاترومر و لوفر، ارجاع کرده و می نویسد:«از آن جا که سرآغاز نوع بازی چوگانی و شکل های نخستین و زادگاهش دست نایافتنی است، بهتر است مانند شارتیه به این عبارت بسنده کنیم: حدود دو یا دو هزار و پانصد سال پیش، قبایل آسیای مرکزی که اسب ها فراوانی داشتند، در بازی ها و سرگرمی های سواره ی خود، از چوب و انواع گوناگون گوی نیز استفاده کردند، اما این بازی ها یکسره وحشی و بی نظام بود؛ آن بازی گروهی و منظمی که از قوانین نسبتاً روشنی پیروی می کند و زاییده ی تفکر و اراده ی مردم یک سرزمین است، نخست در ایران پدید آمد و به نقاط دیگر جهان راه یافت.» 

رساله های چوگانی بخش سوم کتاب را تشکیل می دهند که با توجه به محدوده جغرافیایی در نظر گرفته شده برای این پژوهش به دو زبان فارسی و عربی تقسیم شده اند. 

با این حال نویسنده پاره ای کشورها را که سنت چوگانی خاص خود داشته اند را فراموش نکرده و در فصل چهارم اشاره ای گذرا به قدمت بازی چوگان در کشورهای هندوستان، چین و بیزانس (سوریه فعلی) دارد.

فصل پنجم به رواج چوگان در ایران پیش از اسلام اختصاص یافته است.. روایت های افسانه ای، چوگان بازی سیاوش، چوگان بازی رستم، روایت های نیم تاریخی، روایت های تاریخی و روایت های ساسانی در آثار اسلامی عناوین فرعی این بخش را تشکیل می دهند. 

چوگان در ایران عصر اسلامی، محتوای فصل ششم کتاب را تشکیل می‎دهد. در این بخش نویسنده با رویکردی جامع‎تر به سیر تطور بازی چوگان پس از ورود اسلام به ایران پرداخته شده است. دوران فترت چوگان در عصر صفوی و رواج مجدد آن در دوران قاجاری و همچنین چون در سال های اخیر ازجمله مباحث مطرح شده در این بخش هستند.

آذرنوش در فصل هفتم به سراغ ممالک عربی رفته و به سیر تحول چوگان در این سرزمین‎ها پرداخته است: عصر جاهلی، عصر عباسی و مصر و شام، عناوین این بخش را تشکیل می‎دهند.

چوگان در ادبیات، فصل هشتم و پایانی کتاب است که نویسنده در این فصل به ردیابی چوگان در ادبیات ایران پرداخته است. آذرنوش کوشیده تا از طریق روایت‎هایی که از چوگان در ادبیات فارسی ارائه شده بر غنای پژوهش خود بیفزاید. در این فصل به واژه چوگان در آثار شاعرانی مانند رودکی، فردوسی، جامی، فرخی، نظامی و عطار پرداخته اشاره به تک بیت هایی از خواجو، انوری، سعدی، حافظ، هاتف و محتشم که دربرگیرنده واژه چوگان اند.

ماحصل کتاب اینکه چوگان به عنوان زیباترین نماد ورزش های رزمی، بی گمان یکی از مهم ترین مواد آموزشی بزرگ زادگان در سرتاسر تاریخ ایران بوده که باید آن را نزد استادان می آموختند. این کتاب در تلاش است تا ردپای این ورزش دوهزارساله قانون مند  ایرانی را از خاستگاهش در پیش از اسلام و از میان روایت‎ها و افسانه های  تاریخی ساسانی دنبال کند و سرگذشت آن را از خلال متون ادبی و یا تاریخی روایت کند تا به زمان حال برسد. 

سرانجام این که کیفیت کار آذرتاش آذرنوش در این پژوهش علمی و جامع نگرانه است و تقریباً زبده آنچه در این باب باید گفته می شده در این کتاب به بیان آمده است علاوه بر این به شکلی بایسته و پیراسته نیز منتشرشده. کتاب مزین است به نقوش و پرده هایی از چوگان در فرهنگ کهن ایرانی که باکیفیت مطلوب روی کاغذ گلایه منتشرشده، متن اسکن شده رساله گوی و چوگان نوشته میرزا یحیی خان منشی سفارت انگلیس که به پیوست در متن کتاب جای گرفته همه و همه نشان از آن دارد که هم نویسنده و هم ناشر با وسواس این کتاب را به سرانجام رسانده اند.

 

*معرفی کتاب از الف