یاد جنگل دور

وقتی که مار می‌بینیم نفس‌مان بند می‌آید و از ترس از جا می‌پریم. زیبایی شکوهمند برآمدن آفتاب ما را به درنگ و شگفتی وامی‌دارد. این واکنش‌ها تصادفی نیست؛ در واقع، بسیاری از واکنش‌های انسان به طبیعت ریشه‌ای عمیق در گذشتهٔ تکاملی ما دارد. ترس ما از مار به دلیل ترس از زهر یا ماهیچه‌های خردکنندهٔ آن است، و آنچه با طلوع خورشید مایهٔ دلگرمی ما می‌شود برطرف شدن خطر جانوران شکارگر است که در تاریکی به کمین نشسته‌اند. بسیاری از سلیقه‌های ما در زیبایی‌شناسی، از انواع باغ‌هایی که می‌سازیم تا غذاهایی که از خوردنشان لذت می‌بریم و تفریحاتی که سرگرممان می‌کنند، نتیجهٔ ماندگار انتخاب طبیعی است.

در این اثر بلندپروازانه و غیرعادی، زیست‌شناس تکاملی، گوردون اوراینز، به کاوش دربارهٔ نقش تکامل در واکنش‌های انسان به محیط می‌پردازد. کار را با پرسش دربارهٔ علت وجود هیجانات در ما آغاز می‌کند و با ارائهٔ رویکردهای تکاملی به زیبایی‌شناسی به پایان می‌رساند. اوراینز، نشان می‌دهد که چگونه هیجانات امروزی ما را تصمیم‌هایی شکل می‌دهند که نیاکان ما هزاران سال پیش در ساوانای آفریقا گرفتند. در طول این دوره دلبستگی‌ها و بیزاری‌هایمان در مغز ما مداربندی شد، چون واکنش مناسب یا نامناسب به محیط به معنای تفاوت مرگ و زندگی بود.

چرا مار این همه در اسطوره‌ها و هنرهای ما انسان‌ها نقش دارد؟ چرا ما با دیدن اشکال نوک‌تیز واکنش نشان می‌دهیم؟ چرا در نقاشی‌ها و فیلم‌ها تا این حد به چشمان شخصیت‌ها توجه داریم؟ چرا معتقدیم «چشم‌ها دروغ نمی‌گویند» و در ارتباط با دیگران به جای نگاه به لب‌هایشان به چشم‌هایشان نگاه می‌کنیم؟ چرا از دیدن یک نقاشی «زیبا» هیجان‌زده می‌شویم؟ اصلاً زیبایی اینجا چه معنایی دارد؟ چرا هر گاه فرصت داشته باشیم به باغ می‌رویم و تعطیلات خود را در محیطی سرسبز می‌گذرانیم؟ چرا به غذاهایمان ادویه می‌زنیم؟ اصلاً آشپزی از کجا آمده است؟ چرا ما تنها موجوداتی هستیم که موسیقی می‌سازیم و گوش‌دادن به موسیقی عواطف و احساسات ما را تحریک می‌کند؟ در مورد عطرها چطور؟ عطرها از کجا آمده‌اند؟
آیا واقعاً این همه پرسش را می‌توان پاسخ داد؟ آن هم در یک کتاب؟ بله. گوردون اوراینز با صبر و دقتی مثال‌زدنی یک‌یک این پرسش‌ها را پیش می‌کشد و از طریق نظریه‌ی تکامل و فرضیه‌ی ساوانا به آن‌ها پاسخ می‌دهد. مسئله‌ی اصلی او هیجانات انسانی است: چگونه ما دچار هیجان می‌شویم، واکنش نشان می‌دهیم، از دیدن یا شنیدن چیزی لذت می‌بریم یا احساس انزجار می‌کنیم، چرا می‌ترسیم، چرا عشق می‌ورزیم و... اوراینز فرضیه‌ی بسیار کارآمد ساوانا را ـــ که خودش مطرح کرده ـــ با این پرسش‌ها به آزمون می‌گذارد و نتایجی شگفت و تکان‌دهنده از آن می‌گیرد. حاصل کار کتابی است بسیار جذاب که بسیاری از قسمت‌های تاریک وجود ما انسان‌ها را برای خودمان روشن می‌کند و به ما شناختی دیگرگونه و عمیق از ماهیت هیجانات انسانی می‌دهد. کتابی که هم بسیار عمیق است هم بسیار خواندنی. داروینی در قرن بیست و یکم.