روان شناسی تکاملی (دانشی نوین در کاوش ذهن)

دیوید باس در کتاب روان شناسی تکاملی؛ دانشی نوین در کاوش ذهن، تلاش قابل تقدیری داشته تا بتواند مفهوم روان شناسی تکاملی را در 105 زیرعنوان علمی و با نگاهی جامع به نظریه ها و نظریه پردازان این رویکرد علمی، به دانشجویان و خواننده اش ارائه بدهد. پایه اصلی روان شناسی تکاملی بر دو پدیده مرگ تدریجی یا زوال (آنتروپی) و زایش و بازآفرینی (Generation) استوار می باشد. مادّه بدون روان، دائم در حال مرگ و زوال است، اما انسان با روح و روان هر چقدر که از عمر و دوامش می گذرد، رشد و تکامل می یابد.

اگر برای چند هفته با پای برهنه راه بروید، کف پایتان پینه خواهد بست، اما اگر چند هفته با اتومبیل رفت و آمد کنید، لاستیک اتومبیل تان ضخیم تر نخواهد شد! چرا؟ پای شما و لاستیک اتومبیل، هردو از قوانین فیزیک پیروی می کنند و اصطکاک، اشیای فیزیکی را می ساید، نه این که آن ها را ضخیم تر کند، اما پای شما، برخلاف لاستیک اتومبیل، تحت قوانین دیگری عمل می کند؛ قوانین تکامل زیستی.

شاخه روان شناسی تکاملی، شاخه ای پویا، هیجان انگیز و سرشار از کشفیات علمی و نوآوری های نظری است. استیون پینکر، استاد دانشگاه هاروارد در این خصوص گفته است که در عرصه شناخت انسان، حوزه های متعددی از تجربه های انسانی وجود دارد که تنها روان شناسی تکاملی قادر است درمورد آن ها نظریه ای منسجم ارائه دهد. از این بین، می توان به مباحثی نظیر: زیبایی، مراقبت مادری، خویشاوندی، اخلاقیات، همکاری، مسائل جنسی و خشونت اشاره کرد.

در این کتاب، دیوید باس تلاش کرده است تا ابتدا تحولات برجسته نظریه تکامل درطول تاریخ را توصیف نماید. به همین منظور، این کتاب با نظریه های تکاملی مطرح شده پیش از داروین شروع شده و موضوع تا نسخه های نوین نظریه تکاملی که به طور گسترده در علوم زیستی امروزی مورد پذیرش و کاربرد قرار گرفته اند، ادامه دارد. پس از بررسی بدفهمی های رایج در پیوند با نظریه تکاملی، سرانجام به برجسته ترین تحولات دانش روان شناسی در طول تاریخ پرداخته می شود.

فصل دوم کتاب به ارائه مفاهیم بنیادی روان شناسی تکاملی در دوران کنونی پرداخته است و ابزاری برای سنجش فرضیات روان شناسی تکاملی معرفی می کند. ابتدا نظریاتی مورد بررسی قرار گرفته است که به ماهیت سرشت بشر می پردازند و آنگاه، از مفهوم کلیدی سازوکار روانی- تکاملی تعریفی ارائه می شود. گفته شده است که روان و منش انسان، حاصل ضرب ژنتیک او در محیط پیرامونش شامل: خانواده، افراد همسان، دوستان، اجتماع و بالاخره، محیط های چالشی چون محل کار فرد می باشد. لذا دیوید باس، کج فهمی ناشی از نظریه داروین را با این رویکرد در این     پدیده ها خلاصه می کند: نظریه تکامل به معنای جبرگرایی ژنتیکی نیست، این نظریه به این معنا نیست که ما قدرتی برای تغییر چیزها نداریم و این نظریه به این معنا نیست که سازگاری های کنونی ما ایده آل طراحی شده اند.

نویسنده در این کتاب ضمن بررسی سیر دانش روان شناسی از فروید تاکنون، نتیجه می گیرد که این نگاه ناقص به ذهن، به لطف انبوهی از یافته های تجربی و چالش های موجود در علوم تجربی، نهایتاً به ظهور روان شناسی تکاملی انجامید. روان شناسی تکاملی قطعه گمشده این پازل را تکمیل کرد و گونه هایی از مسائل پردازش اطلاعات را پیش کشید که ذهن انسان به طور تخصصی برای حل آن ها طراحی شده است: مسائل بقای تولید مثل.

در فصل دوم کتاب، دیوید باس مفهوم روان شناسی تکاملی را به عنوان دانشی نوین که از دل دانش روان شناسی زاده شده است، مورد بررسی قرار می دهد؛ بایر و هکل هاوزر در این خصوص معتقدند که ظهور روان شناسی تکاملی، یکی از مهم ترین تحولات علوم رفتاری بیست سال گذشته بوده است. از این حیث، می توان روان شناسی تکاملی را ترکیب علمی جدیدی از زیست شناسی تکاملی مدرن و    روان شناسی مدرن دانست. این رشته از دو منبع تغذیه می کند: پیشرفت های نظری صورت گرفته در شاخه زیست شناسی تکاملی، مثل نظریه زیست مایه فراگیر، نظریه سرمایه گذاری والدینی و انتخاب جنسی و همین طور معیارهایی نوین برای ارزیابی سازگار بودن یا نبودن یک رفتار؛ پیشرفت های مفهومی و تجربی در شاخه روان شناسی از جمله مدل های پردازش اطلاعات، دانش حاصل از هوش مصنوعی و نیز کشفیاتی همچون عواطف و هیجانات جهان شمول، نقاط مشترکی که بین مردم مناطق مختلف جهان برای دسته بندی گیاهان و جانوران وجود دارد و جهان شمول هایی درمورد استراتژی های جفت شدن در انسان. روان شناسی تکاملی به چیستی سرشت انسان نیز توجه دارد؛ از این منظر باید گفت که همه گونه های زیستی از جمله انسان، دارای سرشتی هستند که می توان آن را توصیف کرد و چرایی و چگونگی پیدایش آن را توضیح داد. از منظر سازوکارهای روانی- تکاملی نیز باید گفت که این ها، همان واحدهای بنیادی می باشند که درمجموع سرشت انسان را تشکیل می دهند. در فصل سوم کتاب با عنوان نبرد یا نیروهای متخاصم طبیعت، مسائل مربوط به بقای انسان، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و براساس آن چارچوب های روانی و رفتاری تکاملی از دیدگاه زیست شناسی و فیزیولوژی، مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد و درنهایت، دیوید باس نتیجه گیری می کند که تمامی این سازوکارهای تکاملی، کمک می کنند تا انسان بتواند تا هنگام بالغ شدن زنده بماند.

اگرچه به زعم نویسنده، پس از بلوغ نیز انسان همچنان با نیروهای متخاصمی که بقایش را تهدید می کنند، مواجه می باشد، اما پس از بلوغ، دسته جدیدی از چالش های سازشی انسان را درگیر می کنند؛ یعنی چالش های مربوط به جفت شدن که اتفاقاً موضوع جلد بعدی کتاب نیز می باشد.

ترجمه روان اثر که تلاش می کند علاوه بر دانشجویان و اهل فن، علاقه مندان و خوانندگان عمومی حوزه روان شناسی را که همواره دارای مخاطبان بسیاری می باشد، با دانش نوین روان شناسی تکاملی آشنا سازد، از جمله ویژگی های این اثر خواندنی است. ارائه چنین ترجمه روانی از مجموعه ای از نظریه های بسیار پیچیده در این حوزه که بدون چنین مهارتی، مطمئناً می توانست باعث گریز مخاطب، نیمه کاره گذاشتن مطالعه اثر و یا عبور از برخی مباحث بسیار تخصصی در حوزه های نظری زیست شناسی، ژنتیک و فیزیولوژی که در این کتاب به صورت همه فهم بیان شده و ترجمه روان آرش حسینیان نیز پیوند مضاعفی برای خواننده با محتوای کتاب به وجود آورده، یکی از نقاط عطف و بارز این کتاب است.