موسیقی ایرانی در شعر سایه (هوشنگ ابتهاج)

فصل اصلی اول «فرهنگ بسامدی واژه‌های موسیقایی» نام دارد که قصد از نگارش آن فهم دقیق اشارات موسیقایی شعر سایه است. نویسنده در این بخش، همگی ابیات دارای اصطلاحات و واژه‌های مربوط به هنر موسیقی را با تنظیم تاریخی از مجموعه اشعار سایه (کتاب‌های سیاه‌مشق، تاسیان، بانگ نی) بیرون کشیده و واژه‌ها و اصطلاحات موسیقایی را شرح کرده است. در این فصل هم کلید فهم بیت‌های مربوط به موسیقی در شعرهای سایه به دست مخاطب داده شده است و هم گزیده‌ای موضوعی از شعر او به وجود آمده است که فارغ از بحثِ شرح و توضیح، برای دوستداران شعر معاصر خواندنی است. جهت مزید فایده در این فصل هرجا اصطلاح یا واژه موسیقایی معنی ایهامی دیگری غیر از معنای موسیقایی هم داشته نویسنده آن را متمایز کرده است.

بعد از فصلی که مربوط به درک و دریافت شعرهای ابتهاج بود، فصل اصلی دوم مربوط به «ایهام‌های موسیقایی» است و با تأکید کردن بر شناخت زیبایی‌ها و آرایه‌های بدیع معنوی، مکمل فصل اول محسوب می‌شود. فیروزیان در این بخش ایهام‌ تناسب‌های موسیقایی شعر سایه را شرح داده است. او ارتباط مخفی میان کلمات را که از راه ایهام تناسب بر اساس «اعلام موسیقایی» «سازها»، «دستگاه‌ها»، «گوشه‌ها» و «سایر اصطلاحات موسیقی» در شعرهای سایه به وجود آمده‌اند، با ابزار نقد بلاغی شناسایی کرده و با توصیف و تحلیل آنها زیبایی شعر او را نمود بیشتر بخشیده است.

پس از دو فصل اصلی کتاب، ‌دو بخش فرعی آمده است. نخستین بخش، «حوزه‌های معنایی» است که نویسنده در آن با رسم‌ جدول‌هایی آماری و مستند، واژه‌ها و اصطلاحات مذکور در فصل «فرهنگ بسامدی» را طبقه‌بندی کرده است و بسامد کاربرد هر یک را نشان داده است. در بخش دوم نیز نمایه‌ای از «سروده‌های سایه» ترتیب داده است و تمام شعرهای ابتهاج را با تفکیک قالبِ شعری و تعدادِ دفعاتی که سایه از هر قالب بهره برده، همراه با ذکر نام شعر و مصرع نخست آن، تعداد ابیات، محل و تاریخ دقیق سروده شدن اشعار معرفی کرده است.

«موسیقی ایرانی در شعر سایه» که مورد توجه منتقدان و دانشجویان ادبیات و موسیقی قرار گرفته است، نخستین جلد از طرح پژوهشی پنج‌بخشیِ «سایه و موسیقی» است.

طرح مذکور دارای بخش‌های زیر است: «سالشمار زندگی سایه»، «فرهنگ بسامدی واژه‌های موسیقایی» بر اساس سه کتاب سیاه‌مشق، تاسیان و بانگ نی، «ایهام‌های موسیقایی» دربردارنده ایهام‌های شعر سایه در زمینه بهره‌گیری از اعلام موسیقایی، نام سازها، دستگاه‌ها، گوشه‌ها و سایر اصطلاحات موسیقی، «نمایه حوزه‌های معنایی» و «نمایه سروده‌های سایه» شامل دسته‌بندی قالبیِ اشعار ابتهاج و ذکر تعداد اشعار و ابیات او در هر یک از قوالب شعری همراه با تاریخ و محل سرودن اشعار.

فیروزیان نگارش جلد دوم این طرح پژوهشی را نیز به پایان رسانده است. این جلد با نام «شعر سایه در موسیقی ایرانی» به شناسایی، نقد و بررسی آثار موسیقاییِ پدیدآمده با شعر ابتهاج، مباحثی درباره تلفیق شعر و موسیقی و ثبت خاطرات ابتهاج با موسیقی‌دانان مطرحی چون محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده و... اختصاص دارد و به‌زودی منتشر خواهد شد.

کتاب «موسیقی ایرانی در شعر سایه» که با فاصله کمتر از شش ماه از نخستین چاپ، با تغییراتی اندک به چاپ دوم رسیده، در ۲۶۲ صفحه با همان قیمت قبلی (۲۵ هزار تومان) به بازار کتاب عرضه شده است.