نور در تئاتر

درباره کتاب:

ضا آشفته:
”نور در تئاتر” تالیف عبدالخالق مصدق، عنوان کتابی آموزشی و تحلیلی درباره نورپردازی و تحلیل نور در تئاتر است.
این کتاب توسط انتشارات سمت(سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی) در 242 صفحه، 1000 نسخه و به قیمت 7 هزار تومان منتشر شده است.
سال‌هاست که عبدالخالق مصدق را به عنوان طراح نور تئاتر با ارایه نمایش‌های مختلف می‌شناسیم و بنا بر گفته بسیاری از کارگردانان به نام و شایسته کشورمان او بهترین نورپرداز ایران است که با ظرافت خلاقه هنری و قدرت تحلیل بالا در صحنه حضور داشته است. او تجربه 30 سال جست‌وجو، مطالعه و عملکرد خود را در کتاب ”نور در تئاتر” گنجانده است. شاید تا به حال نسبت به مقوله نور در کشورمان توجه زیادی نشده بود و کمبود منبع مطالعاتی درباره آن یکی از معضلات اساسی محسوب می‌شد. بنابراین انتشار این کتاب برای علاقه‌مندان به تئاتر، کارگردانی و طراحی صحنه و نور می‌تواند مفید باشد. چون همین کتاب هم در حد و اندازه فعلی می‌تواند بسیاری از کمبودها یا نبودها را جبران کند. شاید در ادامه این کتاب بتوان به انتشار کتب دیگر برای تکمیل اطلاعات کاربردی در این زمینه امیدوار شد. چون ضرورت پرداختن به یک مقوله جدی و قابل درک در دراز مدت می‌تواند بر کمبودها سلطه یابد و به مرور باعث و بانی رشد و اعتلای آن شود. 
عبدالخالق مصدق درباره ضرورت انتشار کتاب نور در تئاتر می‌نویسد:«شاید تاکنون عوامل و عناصر صحنه‌ای پدید آورنده تئاتر در ایران همانند نور، دکور، صدا، لباس، گریم، آنگونه که در نمایشنامه‌نویسی، کارگردانی و بازیگری مطرح شده است فرصت یا موقعیت بروز نیافته‌اند و این بی‌تردید به آن معنا نیست که عوامل و عناصر یاد شده نقش مهم یا تعیین کننده‌ای ندارند، بلکه نشان از آن دارد که متخصصان و صاحب نظران نور در تئاتر، در خصوص طرح اصول نظری و عملی و همچنین نشر ابعاد کاربردی و نیز مفهوم نور در سیر دراماتیک یک اثر تئاتری، کوتاهی کرده و از جهاتی به بیراهه رفته‌اند و زمانی که کارگردانان و طراحان از اهمیت و کار ویژه‌های این عنصر بی‌اطلاعند و دست ‌اندرکاران آن تلاش برای شناخت دقیق و حساس و اندیشه‌ورز هنر و فن خویش نمی‌نمایند، این عنصر اصلی صحنه‌های تئاتر در فضاهای بسته محصور می‌ماند. گاه به نظر می‌رسد که تصور برخی از کارگردانان و طراحان تئاتر از نور، فقط نمایش شب و روز یا روشنایی با چند نور موضعی(تاکیدی) است بنابراین نخستین انگیزه نوشتن، شناخت و معرفی این عنصر مهم در تئاتر است. »
وی در ادامه می‌افزاید:«در این نوشتار تلاش نموده‌ام مطالب به زبانی ساده ارائه شود. تا درک صریحتر و روشنتر حاصل آید و از آنجا که دانستن هنر نورپردازی در تئاتر را برای تمامی اهالی تئاتر امری ضروری و موثر می‌دانم، سعی کرده‌ام فصول و قسمت‌هایی را طرح و تالیف نمایم که با معیارها، اندازه‌ها و داشته‌های فناورانه و هنری تئاتر ایران همخوانی داشته و کاربری و کارآرایی مناسبتری داشته باشد.»
شش فصل
مصدق در فصل اول به تعاریف تاریخچه و نظریه‌های نور می‌پردازد. او دوره‌های نورپردازی را به دوره آتش، مشعل، شمع، نفت، گاز و الکتریسته تقسیم می‌کند. بعد به نورپردازی در تئاتر ـ انگلستان، فرانسه و آلمان ـ نظری می‌اندازد و در پایان فصل، نظریه آپییا درباره نور را می‌آورد. آپییا سرآمد تمامی نظریه پردازان نور و طراحی صحنه است. او معتقد است نور عنصری دیداری است که نه فقط خود دیده می‌شود بلکه به کمک آن اشیاء دیگر نیز قابل رویت می‌شود. فقدان نور”تاریکی ـ سایه” تلقی می‌گردد که برای آپییا آن هم دستمایه و ابزار صحنه ‌آرایی به حساب می‌آید.
آپییا می‌گوید:«نور اگر درست به کار گرفته شود بازیگر دیگر صرفاً کسی نیست که در مقابل نور و سایه‌های رنگین راه می‌رود بلکه چنان می‌نماید که در فضایی که متعلق به او و از نوع خود اوست پیچیده شده است.» در ادامه به طور مختصر به نظریه در نورپردازی تئاتر از دیدگاه دیوید بلاسکو، میرهولد، روژه پلانشن، امیل پیرشان و سزار کلاین، آنتونن آرتو، نورمن بل‌گدس، ژوف اسووبودا، برتولت فریدریش اویگن برشت اشاره می‌کند. 
از همه مهمتر ذکر منابع و مواخذ و توضیح برخی از اصطلاحات و نکته‌ها در ضمیمه پایان هر فصل است که می‌تواند درجه و اعتبار علمی کتاب را تضمین کند.
فصل دوم به وظایف و کاربردهای عملی و اهداف نورپردازی در تئاتر اختصاص دارد. آن چه مشهود است عبدالخالق مصدق سال‌ها تجربه شخصی و منحصر به خود را در این بخش منعکس ساخته است. کسی که از نزدیک با مفهوم نور و کاربرد آن سر و کار داشته باشد بهتر از هر نظریه پردازی می‌تواند درباره آن اظهار نظر کند. برای آن که لمس نور در تئاتر ایران ـ با توجه به امکانات موجود ـ در نوشتار نظریه‌ها نقش بسیار موثری دارد.
فصل سوم، به مراحل کار طراحی و اجرای نور در تئاتر ارتباط پیدا می‌کند. نورهای عمومی، نورهای موضعی(تاکیدی)، نورهای مسلط یا غالب(فضاساز)، جلوه‌های ویژه، صفحه‌های شکل‌ساز(شابلن)، ضد نور و موارد استفاده آن(نورهای پشت)، فلاشر و موارد استفاده از آن، تئاتر سایه و زوایای نورپردازی از جمله مواردی است که به طور مشروح به آن ها در این فصل پرداخته می‌شود.
رنگ و نورهای رنگی موضوع فصل چهارم کتاب است. نور و فضاسازی در تئاتر(فضاهای معنایی و مکانی) موضوعی است که در فصل پنجم به طور مشروح توصیف می‌شود. نورپردازی نمایش‌های ایرانی، نورپردازی تئاترهای کودکان، نورپردازی در تئاتر عروسکی خیمه ‌شب بازی، نورپردازی نمایش‌های عروسکی دستکشی، نورپردازی نمایش‌های بونراکو، نورپردازی نمایش‌های عروسکی نخی، عروسکی میله‌ای، ، مکاتب تئاتر و نورپردازی، نورپردازی در اجرای موسیقی و تفاوت‌های نورپردازی سینما و تئاتر از جمله مواردی است که بیانگر توجه مولف به ریزترین مفاهیم، اصطلاحات و نکته‌های کاربردی است. 
مصدق به همه چیز توجه دارد بنابراین نمی‌خواهد تئاتر را به یک نوع و شیوه و مکتب خلاصه کند. بلکه از ابعاد گوناگون آن را مورد تحلیل قرار می‌دهد تا نور در تمامی گونه‌ها و شیوه‌ها و مکتب‌ها به تعریف قابل درکی برسد. حتی نمایش‌های کودکان، نمایش‌های عروسکی و نمایش‌های ایرانی نیز باید با توجه به تجربه شخصی و درک عملی مولف توضیح داده شوند. این همه جزئی اندیشی باعث ایجاد کلیتی قابل تعمیم برای اهالی تئاتر می‌شود تا صاحبان سلیقه‌های مختلف را با مفهوم نورپردازی و کاربرد آن آشنا سازد. 
نور و فناوری نورپردازی با عنوان‌های پروژکتور، دیمرها، بررسی امکانات نورپردازی تالار وحدت تهران، بررسی امکانات نورپردازی تالار اصلی مجموعه تئاترشهر تهران و ترسیم پلان نوری در تئاتر به طور مفصل در فصل ششم بررسی می‌شود.
سه پیوست
آن چه در پایان کتاب باعث تقویت و تکمیل آن می‌شود سه پیوست الصاق شده به آن است. در پیوست اول مصدق با دکتر علی رفیعی، کارگردان و طراح صحنه تئاتر پیرامون نورپردازی در تئاتر گفت‌وگوی مفصل کرده است. شاید بتوان مدعی شد که رفیعی یکی از طراحان صحنه و کارگردانان ایرانی است که بیشتر از هر کسی در کشورمان به مساله نور، صحنه و لباس در اجراهایش بهاء داده است. او به زیبایی و استتیک صحنه خیلی بهاء می‌دهد. بنابراین گفت‌وگو با وی باز هم به شکل ملموس‌تری ما را با مفاهیم نورپردازی و کاربرد آنها روبرو می‌سازد.
در پیوست دوم، تصاویر و فرمهای نوشتاری در نورپردازی ارایه شده است. 
پیوست سوم به نام صحنه‌های اجراست که در آن مصدق درباره 55 تصویر از طراحی نور و صحنه به طور کوتاه یادداشت نوشته است. او در برخی از این تصاویر به تجربه‌های عملی خود پرداخته و در برخی دیگر درباره بهترین نمونه‌های طراحی نور توضیح و شرح می‌نویسد. این بخش دیدگاه تحلیلی را برای منتقدان و کاربران نورپردازی آموزش می‌دهد.
سخن پایانی
مصدق هنرمند و استاد صادقی است برای همین در سخن پایانی کتاب می‌نویسد:«به خوبی واقفم که این نوشتار بی‌لغزش نیست و نیک می‌دانم که همه چیز را همگان می‌دانند. اما اشاره می‌کنم که این مطالب هم اندوخته‌ها و داشته‌های من نیست و مقوله نور و نورپردازی بسیار وسیعتر و گسترده‌تر از این کتاب است و در واقع این هنر وقتی در مرحله اجرایی و عملیاتی قابلیت‌ها و ظرفیت‌های خود را نشان می‌دهد و من با همه تلاشم در این مدت توانستم گوشه‌ای از تجربیات بیست و هشت ساله‌ام را بنگارم.»
شاید با نقد و نظر دیگران مؤلف بتواند در چاپ‌های بعدی به اثری بدون نقص در زمینه نور و نورپردازی در تئاتر برسد. بنابراین توجه و تأمل دیگران، بانی رسیدن به گام‌های بهتر است.