برلنی ها (اندیش مندان ایرانی در برلن)
«برلنیها» در اصطلاح به آن دسته از اندیشمندان انقلابی دوران مشروطه که در برلن آلمان گرد آمده و با اندیشه های تجدد خواهانه به انتشار نشریه ایرانشهر میپردختند و می کوشیدند ایرانیان را با تغییر و تحولات دنیای مدرن آشنا سازند. حضور این اندیشمندان در آلمان فصلی مهم از تاریخ تجدد در این دیار است که توسط دکتر جمشید بهنام دستمایه کتابی با همین عنوان شده است.
"برلنیها" عنوانی تاریخی است که محمد علی جمالزاده به گروهی از روشنفکران و اندیشمندان ایرانی که بین سالهای 1915تا 1930به برلین آمدند، داده بود. دکتر جمشید بهنام در رساله تحقیقی خود که با همین عنوان منتشر شده، در این سالها دو نسل از برلینیها را از یکدیگر تفکیک میکند. نسل اول که یا بهدلایل سیاسی از قبیل استبداد صغیر و اشغال آذربایجان و غیره و یا به خاطر تحصیل به اروپا آمده بودند، در برلین و با کمک دولت آلمان "کمیته ملیون ایرانی" را بنیان نهادند. ایده و ابتکار عمل برای تشکیل این کمیته به نام سید محمد حسن تقیزادهثبت شده است.
او در یکی از روزهای سرد زمستان 1915 به اداره پست محله شارلوتنبورگ برلین رفت و نامههایی به پاریس، لندن، ژنو و استانبول فرستاد. تقیزاده خود چند ماه قبل از آن به دعوت دولت آلمان از آمریکا به برلین آمده بود. این نامه فراخوانی بود به روشنفکران و آزادیخواهان مهاجر ایرانی در اروپا برای تشکیل کمیتهای از ملیون بر ضد روس و انگلیس که ایران را تصرف کرده بودند.
چند ماهی نگذشته بود که در پی این دعوت عدهای در برلین دور تقیزاده گرد آمدند. اولین کسانی که در دوره مهاجرت اول و نیز در پی اشغال نظامی تبریز از طرف روسها دور تقیزاده جمع شدند یاران قدیم تبریزی و هممسلکان حزب دمکرات بودند از جمله این گروه باید از محمدعلی تربیت و رضا تربیت نام برد. محمدعلی تربیت با تقیزاده انسی داشت و در تبریز باهم کتابفروشی تربیت و مجله گنجینه فنون را تاسیس کردند.
گروه دوم چند نفری بودند که از ژنو، پاریس و لندن آمده بودند و غالبا به کار تحقیق اشتغال داشتند. حسین کاظمزاده ایرانشهر از کمبریج انگلستان، محمد قزوینی و ابراهیم پورداود و اشرفزاده از پاریس کار تحقیق را رها کردند و به برلین آمدند. نصرالله جهانگیر و سعدالله خان درویش و مرتضی راوندی از سوئیس و محمد علی جمالزاده از دیژون فرانسه راهی برلین شدند. عدهای هم مانند غنیزاده، اسمعیل یکانی و میرزا آقا کسب و کار و دکان خود را در استامبول تعطیل و همراه با اسمعیل نوبری و اسمعیل امیرخیزی به جمع برلنیها پیوستند. در این جمع عزتالله هدایت خود در برلین تحصیل میکرد و رضا افشار همراه شخص تقیزاده از نیویورک وارد برلین شده بود.
بهنام مینویسد: "محل اجتماع گروه دوم برلنیها در خانهی شماره 64 خیایان لایبنیتس در محلهی شارلوتنبورگ بود. تقیزاده و عزتاله هدایت هم در این خانه منزل داشتند و قزوینی هم دفتری در آنجا دست و پا کرده بود."