ذهن روسی در نظام شوروی

روزی پیشخدمتی در کشتی بزرگ استخدام شد. به او گفتند که اگر دریا طوفانی شد، برای این‌که ظرف و ظروف نشکند نباید صاف راع برود، بلکه باید زیگزاگ برود؛ با تجربه‌ترها همین‌کار را می‌کنند... هوا خراب شد، اما صدای مهیب شکسته شدن ظرف و ظروف هم به گوش رسید، چون پیشخدمت با سینی ظرف‌ها زمین خورده بود. گفتند چرا به توصیه عمل نکردی. گفت: «کردم، منتها موقعی که من چپ می‌رفتم کشتی راست می‌رفت، موقعی که من راست می‌رفتم کشتی چپ می‌رفت.» مهم‌ترین قلقی هم که هر شهروند شوروی باید یاد بگیرد این است که بتواند خیلی دقیق حرکت خود را با حرکت دیالکتیکی حزب تنظیم کند- یعنی باید لم‌کار طوری دستش بیاید که زود تشخیص بدهد چه لحظه‌ای چپ می‌شود راست، یا راست می‌شود چپ...عده‌ای از قابل‌ترین، مفیدترین، و در نخستین روزها، وفادارترین و سالم‌ترین هواداران رژیم به علت ندانستن همین فوت و فن به فلاکت افتادند... .
ذهن روسی در نظام شوروی مجموعه‌ای از مقالات، گزارش‌ها و گفت‌وگوهایی است که آیزایا برلین درباره‌ی فرهنگ روسیه در دوره‌ی کمونیسم و پس از آن تهیه کرده است. برلین تا زمان حیات خود این نوشته‌ها را منتشر نکرد، تا این‌که شش سال بعد از مرگش هنری هاردی آن را تدوین و منتشر کرد. برلین علاوه بر این‌که دوران کودکی‌اش را در ریگا و پطروگراد گذراند، در دوران جنگ جهانی دوم نیز در 1945 به شوروی سفر کرد و در آن‌جا با روشنفکران و ادیبانی همچون آنا آخماتووا و باریس پاسترناک دیدار و گفت‌وگو کرد. حاصل این سفر چند تک‌نگاری درباره‌ی پاسترناک، آخماتووا و وضع فرهنگ شوروی استالینیستی است که با چند مقاله دیگر در این کتاب جمع‌آوری و منتشر شده است.