سیاه سفید خاکستری

درباره کتاب:

کتاب «سفید، سیاه، خاکستری؛ «واقعیت»های سیاسی ساخته می شوند؟» نوشته محمدرضا تاجیک به بررسی واقعیت و تحلیل های سیاسی می پردازد.  

تحلیل؛ کشف فرایندهای ساخت معنا

در بخشی از کتاب درباره واژه تحلیل می خوانیم: «بزرگی می گوید: «مدای به من بده، بقیه عمرم را صرف تراشیدن آن خواهم کرد». یک تحلیلگر سیاسی به ما می گوید: «پدیده سیاسی ای را به من بده، بقیه عمرم را صرف واقع نمایی آن می کنم». با این بیان می خواهم بگویم: تحلیل یعنی کشف این نکته که چگونه واقعیت را به گونه ای خلق می کنیم که عینی و طبیعی به نظر می رسد، نه پرده برداری از واقعیت عینی. به بیان لاکلاو و موف، به واسطه تولید گفتمانی معنا، واقعیتِ عینی ساخته می شود و هدف از تحلیل، کشف فرایندهای ساخت معناست. از این منظر، تحلیل همان اکسیری است که صورت بندی معنایی و واقعی پدیده های سیاسی را ممکن می سازد. تحلیل به ما امکان و استعداد حل مسائل را از راه منحل کردن، یعنی از راه بازتوصیف آنها به زبانی متفاوت می دهد.»

نویسنده در بخش دیگری از کتاب به سراغ نقش تحلیلگر در تحلیل مسایل سیاسی می رود و می نویسد: «تحلیلگر مسائل سیاسی تلقی خویش از «واقعیت» را براساس اطلاعات به دست آمده از حواس، سامان می دهد، اما این آوران حسی از فرایندهای ذهنی پیچیده عبور می کند که تعیین می نماید به چه اطلاعاتی باید توجه کرد، چگونه آن را سازمان دهی کرد و معنای مربوط به آن کدام است. آن چه افراد درک می کنند، سهولت درک و چگونگی پردازش این اطلاعات پس از دریافت، به طور قوی تحت تأثیر تجربه قبلی، آموزش، ارزش های فرهنگی، مقتضیات شغلی و هنجارهای سازمانی است. همچنین جزئیات اطلاعات دریافتی نیز در این زمینه سهمی بسزا دارد.» 

فوکو گفتمان و تاریخ را غیرمستمر می داند

تحت تاثیر قرار گرفتن در نظریه های سیاسی از یک اندیشمند خاص می تواند نوع تحلیل یک تحلیلگر را مشخص کند بر همین اساس در بخشی از کتاب با توجه به این که در تحلیل یک واقعیت تحت تاثیر میشل فوکو یا ریچارد رورتی باشیم آمده است: «اگر پیرو فوکو باشیم، گفتمان و تاریخ را غیرمستمر می دانیم؛ یعنی این دو با گسست های تاریخی در فهم، نشانه گذاری می شوند. پس، جهان اجتماعی دیگر به یک روش، درک، توصیف، طبقه بندی و شناخته نمی شود. اپیستمه های مختلف، یا صورت بندی معرفت به کردارها و نظم اجتماعی دوران های متفاوت را شکل می دهد. فوکو به جای حقیقت از رژیم های حقیقت صحبت می کند. 

در این جا گزاره ها ترکیب و منظم می شوند تا قلمرویی متمایز از معرفت اشیا را که حقیقی محسوب می شوند، شکل دهند و تعریف کنند. اگر پیرو رورتی باشیم، بر این نظر می شویم که معرفت نمی تواند آینه دنیای عینی مستقل باشد، بلکه خصلتا قوم مدارانه است. منظور رورتی از قوم مدارانه این نیست که دانش به قوم یا نژاد خاصی وفادار است، بلکه منظورش این است که همه حقیقت وابسته به فرهنگ، زمان و مکان مشخصی است. پس قوم مدارانه برای رورتی مثل آن چیزی است که نویسندگان مطالعاتِ فرهنگی با اشاره به موقعیت مندی همه دانش می خواهند بیان کنند؛ یعنی چه کسی، کجا، چه موقع و چرا صحبت می کند. امر داوری در زمان، فضا و قدرت اجتماعی استقرار دارد.» 

تنوع و تکثر در بازنمایی واقعیت های سیاسی 

نویسنده در بخش دیگری از کتاب به سراغ دو دیدگاه آموزه های مطالعاتِ فرهنگی و  پسامدرنیست می رود و درباره بازنمایی واقعیت های سیاسی می نویسد: «اگر بر آموزه های مطالعاتِ فرهنگی پای بفشاریم، پیوسته می توانیم (به بیان استوارت هال) دیگران را آزرده، خشمگین و تحریک کنیم بی آن که بر برخی فروبستگی های نظری نهایی پافشاری کنیم و معضلاتِ سیاسی و نظری را در نوعی حل ناپذیری همیشگی و تنش دائم نگاه داریم و اگر یک پسامدرنیست باشیم، معتقد می شویم که معرفتی تام وجود ندارد که قادر باشد مؤلفه «عینی» دنیا را درک کند، بلکه به دیدگاه ها یا حقایق چند گانه ای نیاز داریم تا به کمک آنها هستی ناهمگون و پیچیده انسانی را تفسیر کنیم. 

چنین رویکردی، همچنین به ما می گوید: همچون سیزیفوس، افسانه ای یونان باستان که باید بادافره یک گناه انسانی را می پرداخت و می بایست همه عمر می کوشید تا صخره ای را به بالای کوه برد، اما وقتی آن را نزدیک قله می رساند صخره باز به دامان کوه می غلتید و ناچار کار بی پایان و دوباره باید آغاز می شد، یک تحلیلگر سیاسی نیز، باید بکوشد به آن چه در ورای امر سیاسی و پدیده های اجتماعی ـ سیاسی نهفته است دست یابد و با هر افق و کرانه تازه ای که علم، از یک سو، و تحولات سیاسی و اجتماعی، از سوی دیگر، پیش روی او می گشایند، خود را برای تلاشی دیگر مهیا کند. آن‎چه این تحلیگر در طی این سیر بی پایان (و شاید یأس آلود) خویش به دست می آورد، لامحاله دیدگاه های او را تنوع می بخشد و بازنمایی ها او را از واقعیت سیاسی متنوع و متکثر می کند.» 

نظام های حقیقت؛مرجع نحوه تفکر و رفتار

در قسمت دیگری از کتاب با تاکید بر خاستگاه معنایی واژه هایی بازنمایی، گفتمان، انگاره های غالب می خوانیم: «در واقع، معنای هر چیز همواره از یک زمینه برمی آید و مشروط به عواملی دیگر و همچنین تابع مناسبات متحول شونده قدرت است. از منظر فوکویی، می توان گفت بازنمایی همیشه در یک گفتمان صورت می پذیرد و گفتمان تعیین می کند که درباره یک متن خاص چه می توان گفت و چه نمی توان گفت. آن کسانی که به سبب برخورداری از قدرت می توانند شیوه های خودشان برای شناخت جهان را به طرزی گفتمانی اشاعه دهند، انگاره های غالب برای شناخت جهان (یا معنادار ساختن آن) را ایجاد می کنند و همین انگاره ها موجد «نظام های حقیقت» می شوند. این نظام ها سپس به مرجعی برای نحوه تفکر و رفتار ما تبدیل می گردند؛ به بیان دیگر، «جایگاه های فاعلیتِ ذهن» را برای ما به وجود می آورند تا از آن جایگاه ها انواع معنا را برسازیم و رفتارهایمان را به اجرا درآوریم.»