کتاب‌خواندن، گفت‌وگو با روح جهان است. سفری بی‌نقشه، بدونِ ‌مرز، اما سرشار از معنا. مقصدِ تورقِ یک کتاب، دورترین لایه‌های خیال آدم‌هایی از نقاطِ مختلفِ جهان است، نویسنده‌ای از امریکای جنوبی یا لندن و افریقا. برای همین است که کتاب‌خوانان، کتاب را که در دست می‌گیرند، زمان را حس نمی‌کنند و می‌توانند هم‌زمان که روی تخت یا صندلی‌شان، آرام‌ نشسته‌اند، در کوچه‌های پاریس قدم بزنند یا در دلِ جنگل‌های آفریقا به تماشای حیاتِ وحشِ زیبای آن بنشینند.

ورق زدن کتاب، مثلِ دیدنِ رویایی زیباست در بیداری. لمس دوباره‌ی زندگی در شکلی متفاوت. اما تمام دنیا رو به تغییر است و هیچ‌کس و هیچ‌چیز را از آن گریزی نیست. در این میان این پرسش مطرح می‌شود که سرنوشتِ کتاب‌های کاغذی چه می‌شود؟ آیا با ظهور فناوری‌های دیجیتال، جایگاه کتاب کاغذی به چالش کشیده می‌شود؟ این مقاله به بررسی آینده‌ی کتاب‌های چاپی در برابر موج فزاینده دیجیتالی‌شدن می‌پردازد و به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا باید منتظر افول کتاب‌های فیزیکی باشیم یا آینده‌ای مبتنی بر هم‌زیستی میان کتاب چاپی و نسخه‌های دیجیتال را پیش رو داریم؟ اگر می‌خواهید پاسخِ این پرسش را بدانید، این مقاله را تا انتها بخوانید.

تغییر الگوهای مطالعه

پیشرفت‌های برق‌آسای فناوری در عرصه‌ی نشر دیجیتال، دگرگونی عمیقی در شیوه‌های سنتی مطالعه و دسترسی به منابع نوشتاری پدید آورده است. کتاب‌‌های الکترونیکی، برنامه‌های موبایلی برای خواندن کتاب و اپلیکیشن‌های شنیداری، این روزها مفهوم مطالعه را بازتعریف کرده‌اند.

با تمام تعصبی که ممکن است، خیلی از ما به کتاب‌های کاغذی داشته باشیم، نمی‌توانیم این نکته را نادیده بگیریم که کتاب‌های الکترونیکی دارای امکاناتی نظیر جست‌وجو درون‌ متن، تنظیم اندازه‌ی فونت، یادداشت‌برداری دیجیتال و دسترسی فوری به منابع از طریق اینترنت هستند. افزون بر آن، قیمت پایین‌تر کتاب‌های دیجیتال نسبت به نسخه‌های چاپی، برای بسیاری از (به‌ویژه دانشجویان و کتاب‌دوستان حرفه‌ای) عاملی تعیین‌کننده در گرایش به این قالب جدید است.

این روزها، آمار نشان می‌دهد در بسیاری از کشورها، به‌ویژه در جوامع صنعتی و توسعه‌یافته، سهم مطالعه‌ی دیجیتال در مقایسه با گذشته، به‌شکلی چشمگیر افزایش یافته است. برای نمونه، در امریکا، بخش عمده‌ای از فروش کتاب‌ها به صورتِ دیجیتال است یا در ژاپن، صنعت مانگای دیجیتال، از لحاظ درآمد از مانگاهای چاپی پیشی گرفته و به یک جریان اقتصادی مستقل بدل شده است.

بوی کاغذهای کهنه

با همه‌ی اینها، خواندنِ کتاب‌های کاغذی لذتی دارد که با هیچ چیز قابلِ مقایسه نیست و درست به همین خاطر است که با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در حوزه‌ی نشر دیجیتال و گسترش بی‌سابقه کتاب‌‌های الکترونیکی، کتاب‌های کاغذی همچنان جایگاه خود را در زندگی بسیاری از افراد حفظ کرده‌اند. بیایید با هم مرور کنیم که خواندنِ کتاب‌های کاغذی چه فوایدی دارد.

نخستین و شاید مهم‌ترین مزیت کتاب‌های کاغذی، «تجربه‌ی لمسی و حسی مطالعه» است. تماس انگشت با کاغذ، صدای ورق زدن صفحات، بوی خاص مرکب و کاغذ (‌به‌ویژه در کتاب‌های قدیمی‌) تجربه‌ای ملموس و عمیق به همراه دارد که نوعی پیوند عاطفی با کتاب ایجاد می‌کند.

دومین ویژگی برجسته ‌ی کتاب‌های چاپی، تمرکز بالا در مطالعه است. شما وقتی کتابی را در موبایل یا صفحه‌ی کامپیوتر خود می‌خوانید، مُدام در معرضِ پیام‌های مختلف هستید و وسوسه می‌شوید تا سری به اپلیکشن‌های موجود در موبایل یا لپ‌تاپ‌تان بزنید، این در حالی است که کتاب کاغذی بستری ایستا و بی‌مزاحمت برای مطالعه فراهم می‌کند و می‌تواند شما را به عمقِ واژه‌هایی ببرد که نویسنده خلق کرده است.

از طرفی پژوهش‌های روان‌شناختی نشان داده‌اند که در بسیاری از موارد، درک مفاهیم و به‌خاطر سپاری مطالب هنگام مطالعه از روی نسخه‌ی چاپی، بهتر اتفاق می‌افتد.

از دیگر مزایای مهم کتاب‌های کاغذی، ماندگاری فیزیکی و سهولتِ استفاده از آن است. کتابِ کاغذی، نیازی به برق، اینترنت یا نرم‌افزار خاصی ندارد و به‌راحتی می‌توانید آن را هر جا که باشید، از اتوبوس گرفته تا در دلِ طبیعت بخوانید. کتاب‌های چاپی، می‌توانند برای دهه‌ها و حتی قرن‌ها باقی بمانند، در حالی که یک کتاب دیجیتال ممکن است در گذر زمان و با تغییر استانداردهای فنی از دسترس خارج شوند. از آن طرف هنگامی که شما یک کتاب می‌خرید، می‌توانید بدون محدودیت آن را قرض دهید، بفروشید یا برای سال‌ها نگه دارید، اما بسیاری از کتاب‌های دیجیتال تحت قوانین DRM (مدیریت حقوق دیجیتال) قرار دارند و ممکن است در آینده دیگر قابل‌دسترسی نباشند.

به همه‌ی اینها این مورد را نیز اضافه کنید که حضور کتابخانه‌های خانگی، قفسه‌های پر از کتاب، و حتی کتابی که در دست گرفته می‌شود، اغلب نشانه‌هایی از فرهنگِ صاحب آن است و هنوز که هنوز است، هدیه دادن کتاب چنان بار احساسی و فرهنگی خاصی دارد که قابلِ وصف نیست. برای بسیاری، کتاب چاپی یادآور خاطره‌ای شخصی، دوران خاصی از زندگی، یا هدیه‌ای از عزیزان است.

نت‌برداری در حاشیه صفحات، هایلایت کردن با دست، یا ورق‌زدن برای مرور مطالب همه تجربیاتِ زیبایی است که هیچ‌کدام با خواندنِ یک کتابِ دیجیتال به دست نمی‌آید. بالاخره اینکه شما با خواندن یک کتابِ چاپی احساس آرامش می‌کنید، در حالی‌که خواندن از روی نمایشگر، به‌ویژه در مدت‌زمان‌های طولانی، اغلب باعث خستگی چشم، خشکی چشم و حتی سردرد می‌شود.

کتاب‌های دیجیتال و عدالت آموزشی

ما تمام حس‌های خوب و مزایای کتاب‌های کاغذی را برای شما برشمردیم، اما یک مسئله‌ی دیگر هم وجود دارد. کتاب‌های دیجیتال کمکِ بسیاری به «عدالت آموزشی» کرده‌اند و به همین خاطر است که این روزها مؤسسات آموزشی، با شتابی چشمگیر در حال عبور از منابع چاپی هستند و محتواهای خود را به صورتِ الکترونیکی عرضه می‌کنند. البته تجربه‌ی همه‌گیری کووید-۱۹، سهم مهمی در تغییرِ زیرساخت‌های آموزش از راه دور و مطالعه‌ی دیجیتال داشته است. هم‌اکنون در بسیاری از دانشگاه‌ها، به‌ویژه در مقاطع کارشناسی‌ارشد و دکترا، منابع درسی به‌صورت PDF یا نسخه‌های تعاملی در اختیار دانشجویان قرار می‌گیرد و چاپ کتاب درسی دیگر ضرورتی مطلق محسوب نمی‌شود.

همچنین یکی از مهم‌ترین تأثیرات مثبت نشر دیجیتال در عرصه‌ی آموزش، فراهم‌کردن دسترسی برابر به منابع علمی و آموزشی برای اقشار گوناگون جامعه، به‌ویژه در مناطق محروم و دورافتاده است. در گذشته، توزیع فیزیکی کتاب‌ها، جزوه‌ها و منابع آموزشی اغلب محدود به مناطق مرکزی یا شهری بود. مدارس روستایی یا مناطق حاشیه‌ای، نه‌تنها با کمبود معلم متخصص مواجه بودند، بلکه از دسترسی به منابع به‌روز علمی نیز محروم می‌ماندند. اما امروز، با ظهور نشر دیجیتال، این شکاف آموزشی در حال کاهش است. اکنون، دانش‌آموزی در یک روستای کوهستانی یا نقطه‌ای دور از مرکز، می‌تواند با اتصال به اینترنت، به همان کتاب‌های درسی، ویدیوهای آموزشی، پادکست‌ها، و مقالات علمی دسترسی داشته باشد که همتای شهری‌اش استفاده می‌کند.

این تحول نه تنها عدالت آموزشی را تقویت کرده، بلکه زمینه‌ساز افزایش انگیزه، توانمندسازی فردی و اجتماعی و پرورش استعدادها در بسترهای نابرابر جغرافیایی شده است. البته باید یادآور شد که این امکان در گرو فراهم‌بودن زیرساخت‌های ارتباطی پایدار، اینترنت پرسرعت، و تجهیزات اولیه مانند تبلت یا گوشی هوشمند است؛ چراکه نبود این عناصر، می‌تواند خود به بازتولید شکاف‌های دیجیتال و آموزشی منجر شود.

تاثیر کتاب‌های کاغذی و کتاب‌های دیجیتال بر محیط‌زیست

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها در مقایسه میان کتاب‌های دیجیتال و چاپی، تأثیرات زیست‌محیطی هر یک است. در حالی که کتاب‌های دیجیتال به دلیل عدم استفاده از کاغذ، در نگاه اول گزینه‌ای سبزتر به نظر می‌رسند، اما تولید و استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی نیز با چالش‌های زیست‌محیطی خاص خود همراه است.

کاغذ، به‌ویژه اگر از منابع پایدار یا بازیافتی تولید شده باشد، قابلیت بازیافت بالایی دارد و می‌تواند در چرخه‌ی تولید مجدد قرار گیرد؛ اما نمی‌توان این نکته را نیز نادیده گرفت که تولید کاغذ نیازمند برداشت چوب از درختان است که می‌تواند منجر به جنگل‌زدایی شود. علاوه بر آن فرآیند تولید کاغذ می‌تواند منجر به آلودگی منابع آبی و انتشار گازهای گلخانه‌ای شود.

استفاده از کتاب‌های دیجیتال می‌تواند مصرف کاغذ را کاهش دهد و در نتیجه به حفظ درختان کمک کند. از آن طرف کتاب‌های دیجیتال به راحتی قابل دسترسی هستند و نیاز به حمل و نقل فیزیکی ندارند، که می‌تواند منجر به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای مرتبط با حمل و نقل شود.

اما این تنها یک ورِ ماجراست، در طرفِ دیگر تولید کتاب‌خوان‌های الکترونیکی نیازمند استخراج منابع معدنی و مصرف انرژی بالاست. برآوردها نشان می‌دهد که تولید یک دستگاه کتاب‌خوان الکترونیکی می‌تواند منجر به انتشار حدود 168 کیلوگرم دی‌اکسید کربن شود، در حالی که یک کتاب چاپی حدود 7.5 کیلوگرم دی‌اکسید کربن تولید می‌کند.

علاوه بر آن با افزایش استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی، میزان پسماند الکترونیکی نیز افزایش یافته است. بسیاری از این پسماندها به درستی بازیافت نمی‌شوند و می‌توانند به محیط‌زیست آسیب برسانند. بنابراین انتخاب بین کتاب‌های چاپی و دیجیتال از نظر زیست‌محیطی به عوامل متعددی بستگی دارد، اگر شما تعداد زیادی کتاب مطالعه می‌کنید، استفاده از کتاب‌خوان الکترونیکی می‌تواند در بلندمدت تأثیرات زیست‌محیطی کم‌تری داشته باشد. یعنی استفاده طولانی‌مدت از دستگاه‌های الکترونیکی و نگهداری مناسب از آن‌ها می‌تواند تأثیرات منفی زیست‌محیطی را کاهش دهد.

از آن طرف انتخاب کتاب‌های چاپی تولیدشده از منابع پایدار و بازیافت مناسب دستگاه‌های الکترونیکی می‌تواند به کاهش تأثیرات زیست‌محیطی کمک کند. در نهایت، هیچ‌یک از این دو گزینه به‌طور مطلق برتری زیست‌محیطی ندارد. انتخاب آگاهانه و مسئولانه، همراه با در نظر گرفتن عادات مطالعه و رفتارهای مصرفی، می‌تواند به کاهش تأثیرات منفی بر محیط‌زیست کمک کند.

اقتصاد کتاب‌های کاغذی و دیجیتال

از دیدگاه اقتصادی، کتاب‌های دیجیتال فرصت‌های تازه‌ای برای ناشران، نویسندگان و حتی خوانندگان به‌وجود آورده‌اند و برخی حتی معتقد هستند که یک انقلاب در بازار نشر پدید آمده است. هزینه‌ی پایین‌تر تولید، حذف فرآیندهای فیزیکی مانند چاپ، صحافی و حمل‌ونقل، و همچنین توزیع فوری و جهانی از طریق پلتفرم‌های آنلاین باعث شده‌اند تا بسیاری از نویسندگان، به‌ویژه نویسندگان مستقل یا نوپا، بتوانند بدون وابستگی به ناشران سنتی وارد بازار نشر شوند. این تحول، نوعی دموکراتیزه‌کردن فرایند تولید محتوا به‌شمار می‌رود، چرا که مسیرهای سنتی پرهزینه و محدودکننده، جای خود را به گزینه‌های قابل‌دسترس‌تری داده‌اند.

افزون بر این، مدل‌های درآمدی جدید مانند فروش اشتراکی، اجاره کتاب، و کتاب‌های درون اپلیکیشن، فرصت‌های تازه‌ای را برای درآمدزایی به وجود آورده‌اند. همچنین پلتفرم‌هایی مانند آمازون کیندل، اپل بوکز و گوگل پلی بوکز، بازارهای جدیدی را ایجاد کرده‌اند که فراتر از مرزهای جغرافیایی سنتی عمل می‌کنند.

با این حال، کتاب‌های کاغذی همچنان نقش بسیار پررنگی در بازار نشر ایفا می‌کنند. این ماجرا به‌خصوص در کتاب‌های هنری، کودک و نوجوان و نسخه‌های کلکسیونی که کیفیت بصری و فیزیکی محصول نقشی حیاتی دارد، بیش‌تر دیده می‌شود.

بسیاری از ناشران بزرگ، همچنان نسخه چاپی را به‌عنوان فرمت اصلی در نظر می‌گیرند و نسخه‌ی دیجیتال را بیشتر به‌منظور تکمیل تجربه‌ی مطالعه یا پاسخ به نیاز بخشی از بازار ارائه می‌دهند. این رفتار بازار نشان می‌دهد که علی‌رغم رشد کتاب‌های دیجیتال، تقاضا برای کتاب‌های چاپی نه‌تنها کاهش نداشته، بلکه در برخی موارد به‌دلیل گرایش به اصالت و تجربه ملموس مطالعه، حتی افزایش یافته است.

نتیجه‌گیری: هم‌زیستی فرمت‌ها

به نظر می‌رسد سرنوشت کتاب‌های کاغذی در تطبیق و همزیستی با جهان دیجیتال نهفته است. بسیاری از خوانندگان ترجیح می‌دهند برخی کتاب‌ها را دیجیتال بخوانند و برخی دیگر را به‌صورت فیزیکی داشته باشند. به‌عبارت دیگر، انتخاب فرمت به نوع محتوا، هدف مطالعه، و سلیقه شخصی بستگی دارد.

کتاب‌های کاغذی به‌خصوص در مراسم‌ها، هدیه‌ها، نمایشگاه‌ها، و در فضاهای فرهنگی مانند کتابخانه‌ها، کماکان جایگاه خود را حفظ خواهند کرد. در همین حال، کتاب‌های دیجیتال نیز مخاطبان خاص خود را دارند و با توسعه فناوری‌هایی مانند جوهر الکترونیکی، تجربه‌ی مطالعه دیجیتال نیز بهبود یافته است.

اگر بخواهیم به پاسخ همان پرسش بپردازیم که در ابتدا مطرح کرده‌ایم، باید بگوییم، نشر دیجیتال ابزاری توانمند برای تحقق عدالت آموزشی و فرهنگی در جامعه‌ی معاصر محسوب می‌شود؛ مشروط بر آنکه دسترسی‌ آسانِ آن برای همه، سیاستی فراگیر و اولویتی ملی تلقی شود.

شاید آینده‌ی مطالعه، ترکیبی از هر دو قالب باشد، اما کتاب چاپی بدون شک، همچنان در این آینده حضور خواهد داشت. کتاب، چه کاغذی و چه دیجیتال، همچنان یکی از مهم‌ترین ابزارهای اندیشه و ارتباط انسانی خواهد بود؛ اما شکل آن، همچون زبان، در گذر زمان دگرگون می‌شود.

منابع: unesco , environmentalpaper