اسباب‌بازی‌ها، فراتر از اشیای صرفاً سرگرم‌کننده، نقش‌هایی پیچیده و چندلایه در زندگی انسان ایفا کرده‌اند. آن‌ها فقط وسیله‌ای برای پر کردن اوقات فراغت کودکان نبوده‌اند، بلکه به‌عنوان ابزاری تربیتی، آموزشی و حتی فرهنگی در شکل‌گیری شخصیت و مهارت‌های اجتماعی کودکان نقش داشته‌اند. بازی کردن، از روزگارانِ کهن تا امروز، یکی از اصلی‌ترین راه‌های یادگیری و تقلید رفتارهای بزرگ‌سالان بوده است. از این رو، اسباب‌بازی‌ها را می‌توان نوعی «آینه تمدنی» دانست: بازتابی از جهان‌بینی، ساختار اجتماعی، فناوری و باورهای هر دوره‌ی تاریخی.

مطالعه‌ی اسباب‌بازی‌های ابتدایی، مانند مجسمه‌های کوچک حیوانات، عروسک‌های ساده و جغجغه‌های ابتدایی، اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی سبک زندگی، نوع روابط خانوادگی، جنسیت، آموزش و حتی اعتقادات دینی تمدن‌های باستانی به ما می‌دهد. علاوه بر این، موادی که این ابزار با آن ساخته شده‌اند، نیز بازتابی از شرایط زیست‌محیطی و دسترسی به منابع طبیعی در هر منطقه بوده است.

اما نخستین اسباب‌بازی‌ها دقیقاً چگونه بوده‌اند؟ چه ویژگی‌هایی داشته‌اند؟ و چه چیزی از آن‌ها درباره‌ی زندگی مردمان باستان می‌توان فهمید؟ در ادامه، به این پرسش‌ها خواهیم پرداخت.

اسباب‌بازی‌ها در دوران پیشاتاریخ

نخستین شواهد از وجود اسباب‌بازی به دوران پیشاتاریخ بازمی‌گردد، یعنی زمانی که هنوز خط اختراع نشده بود، اما نیاز به بازی در کودکان همچنان وجود داشت. باستان‌شناسان در کاوش‌های خود در مناطق مختلف جهان، از بین‌النهرین گرفته تا مصر، هند، و تمدن‌های پیش‌کلمبی آمریکا، اشیایی یافته‌اند که به‌وضوح نشانه‌هایی از کاربرد بازی و سرگرمی دارند. از جمله‌ی این یافته‌ها، می‌توان به مجسمه‌های کوچک حیوانات، آدمک‌های ساده، عروسک‌هایی از گل پخته یا چوب و جغجغه‌های ابتدایی اشاره کرد.

این اشیاء غالباً از موادی چون گل رس، چوب، سنگ، استخوان حیوانات یا حتی پارچه ساخته می‌شدند و ساختاری بسیار ساده داشتند، البته برخی از آن‌ها قابلیت حرکت نیز داشتند؛ مثلاً چرخ‌هایی زیر بدن حیوانات گلی تعبیه می‌شد تا کودک بتواند آن‌ها را روی زمین بکشد.

نکته‌ی جالب اینجاست که بسیاری از این اشیاء در مقبره‌های کودکان کشف شده‌اند که به نظر می‌رسد برای آرامش روح کودک در دنیای پس از مرگ آن‌جا گذاشته شده یا نشانه‌ای از عشق و دلبستگی خانواده به فرزند از‌دست‌رفته‌شان باشد. برخی پژوهشگران حتی گمان می‌برند که این اشیاء می‌توانستند نقشی آموزشی یا آیینی ایفا کنند؛ مثلاً عروسک‌ها ممکن بود در بازی‌های تقلیدی نقش مادر یا خدایگان زنانه را ایفا کنند.

نخستین اسباب‌بازی‌ها، اگرچه بسیار ساده بودند، اما نشانه‌ای از آغاز رابطه‌ی بشر با خلاقیت، تخیل و نیاز به بازی به‌شمار می‌روند. آن‌ها نه‌تنها ابزار بازی، بلکه حامل پیام‌هایی عمیق از فرهنگ و نگرش جوامع اولیه نسبت به کودکی و تربیت نیز بوده‌اند.

اسباب‌بازی‌ها در ایران باستان

در تمدن کهن ایران، مانند دیگر جوامع باستانی، بازی و اسباب‌بازی نه‌فقط وسیله‌ای برای سرگرمی، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از فرآیند آموزش، رشد شخصیتی و اجتماعی کودکان محسوب می‌شد. یافته‌های باستان‌شناسی از محوطه‌های مهمی چون تپه سیلک کاشان، شوش، هفت‌تپه، چغازنبیل، تپه حصار دامغان و مناطق شمال‌غربی ایران، شواهدی از وجود اسباب‌بازی‌هایی گوناگون به دست داده‌اند که بیانگر خلاقیت، دقت و نگاه تربیتی جامعه ایرانی به دوران کودکی است.

از جمله رایج‌ترین اسباب‌بازی‌های دوران پیشاایلامی و ایلامی، می‌توان به مجسمه‌های حیوانات از جنس سفال یا گل پخته‌شده اشاره کرد. بسیاری از این اشیا دارای چرخ‌هایی بوده‌اند که امکان حرکت دادن آن‌ها توسط کودک را فراهم می‌کرده است. به‌طور خاص، نمونه‌هایی از اسب، گاو و قوچ کشف شده‌اند که چرخ‌دار و دارای محور چوبی بوده‌اند.

در برخی مناطق ایران، از جمله در گورستان‌های مربوط به کودکان، عروسک‌های ساده‌ای از جنس گل، چوب یا پارچه کشف شده‌اند. برخی از عروسک‌ها دارای تزئیناتی چون گردنبند یا نقوش حک‌شده بودند که بینشی از زیبایی‌شناسی و سبک پوشش آن زمان به دست می‌دهند.

آثاری از جغجغه‌ها یا وسایلی با قابلیت ایجاد صدا نیز یافت شده‌اند که احتمالاً برای سرگرم‌کردن کودکان خردسال یا آرام‌کردن آن‌ها کاربرد داشته‌اند. در کنار این وسایل، برخی توپ‌های گلی کوچکِ تیله‌مانند و اشیای کروی نیز دیده شده‌اند که ممکن است در بازی‌های پرتابی یا گروهی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. شواهدی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد برخی بازی‌های حرکتی مانند «گرگم‌به‌هوا» یا «خاله‌بازی» ریشه‌هایی کهن در فرهنگ عامه ایران داشته‌اند.

جالب آن‌که بسیاری از شکل‌ها و کارکردهای اسباب‌بازی‌های ایران باستان تا سده‌های بعدی در فرهنگ ایرانی ادامه یافته‌اند و برخی از بازی‌هایی که تا امروز در نقاط مختلف ایران رایج‌اند، اغلب ریشه‌هایی در باورهای کهن یا اسباب‌بازی‌های اولیه دارند.

مصر باستان

در مصر باستان، تمدن و هنر درهم‌تنیده شده بودند و بازی و اسباب‌بازی نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی کودکان به‌شمار می‌رفت. باستان‌شناسان در کاوش‌های مقبره‌ها و سکونت‌گاه‌های باستانی مصر، عروسک‌هایی از سفال، چوب، پارچه و حتی عاج فیل یافته‌اند.

بسیاری از این عروسک‌ها ویژگی‌های متحرک داشتند؛ مانند بازوهایی که با نخ یا مفصل می‌چرخیدند، سرهایی که قابلیت چرخش داشتند یا پاهایی که هنگام حرکت تکان می‌خوردند. این موضوع نشان می‌دهد که اسباب‌بازی در مصر باستان صرفاً شیئی ایستا نبوده، بلکه طراحان آن به دنبال ایجاد تعامل و تحریک تخیل کودک بوده‌اند. برخی از این عروسک‌ها با گیسوان پارچه‌ای یا نخ‌های رنگی تزیین شده بودند، که احتمالاً نقش شخصیت‌های داستانی، الهه‌ها را برای کودک بازی می‌کردند.

در کنار عروسک‌ها، جغجغه‌ها نیز از جمله رایج‌ترین اسباب‌بازی‌ها در مصر باستان بودند. این ابزارهای ساده که با دانه‌های خشک یا قطعات ریز سنگ پر می‌شدند، هنگام تکان دادن صدا تولید می‌کردند. برخی منابع حاکی از آن است که از جغجغه‌ها در مراسم مذهبی یا برای دور نگه‌داشتن ارواح خبیث نیز استفاده می‌شده است.

بین‌النهرین

در سرزمین‌های حاصل‌خیز بین‌النهرین، که یکی از گهواره‌های تمدن بشر به‌شمار می‌رود، شواهدی ارزشمند از توجه مردم به دنیای کودکانه به‌دست آمده است. باستان‌شناسان در محوطه‌های تاریخی سومری، بابِلی و آشوری، نمونه‌های متنوعی از اسباب‌بازی‌ها یافته‌اند. از جمله رایج‌ترین اسباب‌بازی‌ها، گاری‌های کوچک چرخ‌دار بودند که معمولاً از خاک رس یا چوب ساخته می‌شدند. این گاری‌ها که گاه به شکل حیوانات (مانند گاو یا اسب) طراحی می‌شدند، توسط نخ کشیده می‌شدند و به کودک امکان بازی فعالانه و تعامل با محیط را می‌دادند. برخی نمونه‌ها به قدری دقیق ساخته شده‌اند که حتی دارای چرخ‌های متحرک یا تزیینات هندسی هستند که نشان از مهارت و ذوق سازندگان آن‌ها دارد.

عروسک‌های سفالی نیز جایگاه ویژه‌ای در میان اسباب‌بازی‌های بین‌النهرینی داشتند. همچنین، مجسمه‌های کوچک حیوانات مانند گاو، گوسفند، سگ یا پرندگان از جنس گل پخته، چوب یا استخوان نیز یافت شده‌اند.

چنین توجهی بیانگر شناخت آن‌ها از اهمیت بازی به‌عنوان بخشی از فرآیند رشد، آموزش و اجتماعی‌شدن کودکان نیز هست.

یونان و روم باستان

کودکان تمدن‌های یونان و روم باستان، با مجموعه‌ای متنوع از وسایل بازی سرگرم می‌شدند. عروسک‌های پارچه‌ای و سفالی یکی از محبوب‌ترین اسباب‌بازی‌ها در میان دختران بودند. این عروسک‌ها معمولاً از پارچه، چوب یا خاک پخته ساخته می‌شدند و برخی از آن‌ها دارای مفاصل متحرک در بازوها و پاها بودند که امکان حرکت‌دادن آن‌ها را فراهم می‌کرد.

نکته‌ی جالب توجه آن است که در یونان باستان، دختران پیش از ازدواج، عروسک‌های خود را به الهه‌ها تقدیم می‌کردند. این امر نشانگر پیوند اسباب‌بازی‌ها با آیین‌های فرهنگی و مذهبی آن دوران است.

در کنار عروسک‌ها، توپ، حلقه و یویو از جمله اسباب‌بازی‌های محبوب برای بازی‌های حرکتی و گروهی بودند. یویو، یکی از قدیمی‌ترین اسباب‌بازی‌های مکانیکی جهان به‌شمار می‌رود و نسخه‌هایی از آن که از چوب یا سفال ساخته شده‌اند، در یونان باستان کشف شده‌اند و احتمالاً برای تمرین مهارت‌های حرکتی و هماهنگی بین دست و چشم مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.

حلقه‌بازی (hoop rolling) نیز یکی از فعالیت‌های بدنی رایج در میان کودکان و نوجوانان رومی بود. آن‌ها با استفاده از چوب‌دستی، حلقه‌های فلزی یا چوبی را روی زمین می‌غلتاندند و این بازی نه‌تنها مفرح، بلکه تمرینی برای حفظ تعادل و چابکی بود.

پسران رومی همچنین با مدل‌های کوچک اسب، ارابه یا سربازان بازی می‌کردند؛ اسباب‌بازی‌هایی که شاید آن‌ها را برای نقش‌های نظامی یا اجتماعی آینده آماده می‌کردند.

جنس و طراحی اسباب‌بازی‌های کهن

چوب و سنگ: چوب، یکی از در دسترس‌ترین مواد طبیعی، برای ساخت گاری‌های کوچک، حیوانات کشیدنی، نیزه‌ها، شمشیرهای چوبی و دیگر ابزارهای بازی مورد استفاده قرار می‌گرفت. گاه این وسایل با سنگ یا تکه‌های استخوان ترکیب می‌شدند تا دوام بیشتری داشته باشند. سنگ نیز برای ساخت تیله، مجسمه‌های ابتدایی حیوانات یا انسان‌ها، و وزنه‌های بازی استفاده می‌شد.

پارچه و نخ: برای ساخت عروسک‌ها و پیکره‌های انسانی، پارچه‌های ساده، نخ‌های طبیعی و گاهی پنبه یا الیاف گیاهی به‌کار می‌رفت. این عروسک‌ها معمولاً با دستان مادران یا زنان خانواده دوخته می‌شدند و علاوه بر جنبه‌ی سرگرمی، نوعی آموزش نقش اجتماعی (نقش مادری، خانواده‌داری، یا پوشش فرهنگی) نیز داشتند.

سفال و گل پخته‌شده: یکی از پرکاربردترین مواد در ساخت اسباب‌بازی‌های باستانی، گل رس بود که پس از شکل‌دهی، در آفتاب یا کوره پخته می‌شد و از آن برای ساختن جغجغه‌ها، عروسک‌ها، حیوانات چرخ‌دار، کوزه‌های کوچک برای تقلید از بزرگسالان و گاه وسایل آیینی استفاده می‌شد. تنوع در طرح‌ها و تزئینات ساده‌ روی این اسباب‌بازی‌ها گاه اطلاعاتی ارزشمند درباره‌ی پوشاک، معماری، یا باورهای مذهبی آن دوره به ما می‌دهد.

فلزات ساده (در دوران‌های پیشرفته‌تر): در دوره‌های بعد، به‌ویژه در تمدن‌هایی که دانش فلزکاری در آن‌ها گسترش یافته بود، برخی اسباب‌بازی‌های کوچک از جنس برنز یا مس ساخته می‌شدند؛ مانند شمشیرهای مینیاتوری، ارابه‌های تزئینی، یا اشیای تزیینی کوچک. این وسایل بیشتر در طبقات اجتماعی بالاتر یافت و گاه به‌عنوان نماد منزلت اجتماعی یا ابزار آموزشی برای پسران جنگجو استفاده می‌شدند.

استخوان و شاخ حیوانات: در برخی از تمدن‌ها نیز از استخوان و شاخ حیوانات برای ساخت اسباب‌بازی‌ها استفاده می‌شد. این مواد معمولاً برای ساخت ابزارهای بازی کوچک، وسایل تزئینی یا مجسمه‌های کوچک به‌کار می‌رفتند.

اسباب‌بازی به‌مثابه ابزار فرهنگی و آموزشی

اسباب‌بازی‌ها در دورانِ کهن، معمولاً ابزارهایی بودند که به کودک کمک می‌کردند تا مهارت‌های ابتدایی زندگی را یاد بگیرد. برای مثال، عروسک‌ها به دختران کمک می‌کردند تا مفاهیمی همچون مادری، نگهداری از خانواده، و مهارت‌های خانه‌داری را درک کنند. از طرفی، پسران با اسب‌های چوبی یا سلاح‌های کوچک با انجام بازی‌هایی مانند شکار یا جنگ خود را برای زندگی در جامعه‌ای که جنگ، شکار و رقابت‌های فیزیکی نقش مهمی داشت، آماده می‌کردند. این نوع اسباب‌بازی‌ها به‌نوعی ابزارهایی برای آمادگی روانی و اجتماعی کودکان برای بزرگسالی به حساب می‌آمدند و نشان‌دهنده‌ی شکلی از مشارکت اجتماعی و آموزش غیررسمی در فرهنگ‌های مختلف بودند که بعدها در شکل‌های پیچیده‌تر و متنوع‌تر در دنیای امروز ادامه پیدا کردند.

کلام پایانی

نگاهی به نخستین اسباب‌بازی‌های تاریخ نشان می‌دهد که نیاز به بازی و سرگرمی، نیازی انسانی و جهانی است که از اعماق تاریخ با ما همراه بوده است. این اشیای ساده، ابزارهایی برای خوشی کودکانه و آیینه‌ای از فرهنگ‌ها، باورها و ارزش‌های تمدن‌های اولیه هستند. امروزه که صنعت اسباب‌بازی به یکی از پررونق‌ترین بازارهای جهانی بدل شده، بازگشت به گذشته می‌تواند یادآور این حقیقت باشد که ریشه‌ی بازی، همواره در خلاقیت، کنجکاوی و ارتباط انسانی نهفته است.

برخی پژوهشگران معتقدند که تعدادی از اسباب‌بازی‌ها، به‌ویژه پیکره‌های حیوانی یا انسانی، تنها جنبه‌ی بازی نداشته‌اند و در آیین‌های آموزشی، مذهبی یا جادویی به کار می‌رفته‌اند. این تفسیر به‌ویژه برای اشیایی که در گورهای کودکان همراه با ابزار دیگر قرار گرفته‌اند، مطرح است.