ایران و جنگ جهانی اول

درباره کتاب:

جنگ جهانی اول و پیامدهای آن را می توان مهم ترین فصل سیاسی تاریخ قرن بیستم دانست. سقوط امپراتوری های بزرگ و تاسیس کشورهای تازه، تنها بخشی از تحولات حاصل از این جنگ بود.

گرچه در آغاز، دولت ایران رسما اعلام بی طرفی کرد، هیچ یک از دول متخاصم به آن توجه نکردند و این گونه بود که ایران تبدیل به آوردگاه ابرقدرت ها شد. آنچه درطول این جنگ بر ایران گذشت، سنگ بنایی شد برای تغییراتی گسترده در ساختار سیاسی کشور، تا آنجا که در نهایت، موجبات سقوط سلسله قاجار را فراهم آورد.

«ایران و جنگ جهانی اول، آوردگاه ابرقدرت ها» عنوان کتابی با ویراستاری تورج اتابکی، استاد ممتاز تاریخ معاصر دانشگاه آمستردام و پژوهشگر ارشد در موسسه بین المللی تاریخ اجتماعی است که با ترجمه حسن افشار توسط نشر ماهی روانه بازار کتاب شده است. «ایران و جنگ جهانی اول، آوردگاه ابرقدرت ها» از 9 فصل تشکیل شده است. «جنگ جهانی اول، قدرت های بزرگ و پیدایش جامعه سیاسی در ایران» عنوان فصل ابتدایی آن است که به قلم تورج اتابکی نگاشته شده است. اتابکی در این فصل افزایش فشار خارجی و شکاف دیرینه در کنار جناح بندی ها و چنددستگی ها را از پیامدهای جنگ بر ایران می داند و به نقل از بلوشر می نویسد «دو منبع در کشور اعمال قدرت سیاسی می کردند، یکی «رسمی» که حکومت و بستگانش را شامل می شد و دیگر «غیررسمی» که به گفته او «نیروهای ملی» را دربرمی گرفت»، از نظر اتابکی شکست روند نوسازی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم همراه با افت نهضت مشروطه در سال های پیش و در زمان وقوع جنگ برای اکثریت قریب به اتفاق جمعیت شهری و به ویژه طبقات میانه و روشنفکران چاره ای جز این باقی نگذاشت که حاکمیت را به یک مرد نظم بسپارند تا به نمایندگی از ملت، حکومت مقتدر متمرکزی پی افکند. حکومتی که با حفظ یکپارچگی و استقلال کشور بتواند مشکلات فزاینده آن را نیز حل کند. منصوره اتحادیه، نگارنده فصل دوم این کتاب با عنوان «حکومت موقت ایران» است. این پژوهشگر تاریخ در این فصل با برشمردن ویژگی های ساختار قدرت ایران در زمان جنگ جهانی اول و رفتار سیاستمداران ایرانی، موضوع مهاجرت نمایندگان به قم را مطرح می کند. منصوره اتحادیه همچنین مشکلات حکومت موقت در پی ریزی یک حکومت دموکراتیک متجدد و کارآمد را تشریح و مهم ترین دلیل شکست آن را نداشتن یک هدف روشن برمی شمارد.«پیش به سوی شرق: فعالیت تشکیلات سری عثمانی در ایران» عنوان مقاله دیگری از تورج اتابکی در کتاب «ایران و جنگ جهانی اول، آوردگاه ابرقدرت ها» ست. در این مقاله که عنوان فصل سوم کتاب است اتابکی ضمن برشمردن دلایل ورود عثمانیان به جنگ جهانی اول، کارزار تبلیغاتی آنها در این جنگ را به دو مرحله جداگانه پان اسلامی و پان ترکی تقسیم می کند.

او تاکید عثمانیان در سال های نخست جنگ را بر اساس آموزه پان اسلامیسیم می داند و می نویسد: «اتحادیون ترک جوان، روس ها را مهاجمان کافری می دانستند که جنوب قفقاز را اشغال کرده بودند، ناحیه ای که عثمانی ها آن را بخشی از وطن ترکی- اسلامی خود می پنداشتند. در ادامه اتابکی به فعالیت عثمانیان در تبریز و تهران اشاره می کند که در آن زمان مایه نگرانی و خشم محافل سیاسی بود.استفانی کرانین، صاحب کرسی تاریخ ایران بنیاد «ایران هریتج» در دانشگاه نورثمپتون، نویسنده چهارمین بخش این کتاب با عنوان «ملی گرایی ایرانی و ژاندارمری دولتی» است که در آن با ذکر شکل گیری و سال های نخست شکل گیری ژاندارمری دولتی تاثیر و ضربه های جنگ جهانی اول بر این نیروی دولتی را شرح می دهد. نگارنده در ادامه، بازسازی ژاندارمری را مدنظر قرار داده و می نویسد: «در پایان جنگ، ژاندارمری از انگشت شمار ساختارهای باثبات باقی مانده برای دولت ایران بود.»«اسماعیل آقا سیمکو، جنگ سالار کرد» عنوان مقاله ای از مارتین ون برونسن صاحب کرسی ISIM مطالعات تطبیقی جوامع اسلامی معاصر در دانشگاه اوترخت است که نگارنده فصل پنجم کتاب «ایران و جنگ جهانی اول، آوردگاه ابرقدرت ها» را به آن اختصاص داده است. او در این فصل اسماعیل آقا معروف به سیمکو را سرشناس ترین چهره در مرز ایران و عثمانی می داند که زیرکانه از امکاناتی که در تاریخ پرآشوب منطقه در ربع قرن بیستم فراهم ساخت، سود برده و تعادل خود را بین عثمانیان و روس ها و ایرانیان و سپس انگلیسی ها حفظ کرد. برونسن در ادامه این فصل به طوایف کرد در میان دولت های بزرگ اشاره می کند و پس از آن دوباره به موضوع سیمکو بازگشته و شرحی بر شورش او علیه حکومت مرکزی می دهد.

محمدعلی همایون کاتوزیان، عضو هیأت علمی دانشکده مطالعات شرقی دانشگاه آکسفورد، نگارنده فصل ششم این کتاب با عنوان «گزارش احمد کسروی از قیام شیخ محمد خیابانی» است. به گفته کاتوزیان، کسروی، دموکرات تبریزی که شاهد قیام خیابانی و منتقد شیوه رهبری او در حین و بعد از قیام بود، مقاله ای را در باب آن به خواهش حسین کاظم زاده نوشت تا در مجله ایرانشهر در کنار چند مقاله تمجیدآمیز دیگر از یاران نزدیک خیابانی مانند محمدعلی آقا بادامچی و از برخی ستایشگران خیابانی همچون صادق رضازاده شفق به چاپ برسد. اما به خاطر ماهیت انتقادی آن هرگز این مقاله چاپ نشد. کاتوزیان در ادامه این فصل ضمن ارائه تاریخچه ای از دیدار کسروی با خیابانی به شرح مقاله او می پردازد.

تورج اتابکی فصل هفتم این کتاب را با عنوان «پان ترکیسم و ملی گرایی ایرانی» به نگارش درآورده و می نویسد: «تاریخ نگاری قرن بیستم درباره دو مفهوم دولت- ملت و ملی گرایی تاحدود زیادی تحت تاثیر گفتمان قومی- زبانی اروپامحورانه شکل گرفته که در آن قومیت و زبان، ملاک های اصلی و تعیین کننده ملیت به شمار می روند.» او در ادامه با اشاره به رخداد جنگ جهانی اول به ریشه های پان ترکیسم در ترکیه و واکنش ایرانیان در برابر آن می پردازد. نگارنده معتقد است تبلیغات پان ترکی که در آستانه جنگ جهانی اول با هدف تشکیل وطن جدید پان ترکی در اقوام ترک زبان جنوب قفقاز، آذربایجان ایران و ترکستان آسیای مرکزی درگرفت، نتیجه معکوسی در ایران به بار آورد و روشنفکران آذری را مبدل به سرسخت ترین مدافعان تمامیت ارضی و استقلال سیاسی ایران کرد.

«عوام گرایان رشت، پان اسلامیسم و نقش دول مرکزی» عنوان فصل هفتم کتاب و نگاشته شده توسط پژمان دیلمی محقق مستقل دایره المعارف ایرانیکاست که در آن ابعاد گوناگون قیام میرزا کوچک خان را مورد بررسی قرار می دهد و در فصل پایانی کتاب با عنوان «شورای تبلیغات بین الملل و تاسیس حزب کمونیست ایران» نوشته الیور باست، مدرس تاریخ ایران و خاورمیانه جدید در دانشگاه منچستر، فعالیت های «سووینترپروپ» در ایران که رابطه مستقیمی با تاریخ بحث انگیز حزب کمونیست ایران دارد، مورد بررسی قرار می گیرد.