اولین رئیس جمهور

نی صدر تنها هفده ماه فرصت ریاست جمهوری داشت؛ در یکی از بحرانی ترین فصول تاریخ سیاسی معاصر ایران، بحران های اجتماعی و سیاسی بعد از انقلاب، سهم خواهی جریان هایی که در پیروزی انقلاب (کم یا زیاد) مشارکت داشتند و از همه مهم تر بحران گروگان گیری و مسائل پس از آن و درنهایت آغاز طولانی ترین جنگ قرن بیستم که آمریکا به بهای تحقیر کارکنان سفارتش در ایران در دامان این ملت گذاشت.

 

همه این ها دست به دست هم داد تا مردی که بعد از بیست وپنج سال با هواپیمای امام خمینی(ره) به ایران آمده بود، با هواپیمای خلبان شاه، به همراه دامادش (در آن زمان) مسعود رجوی، یکی از سیاه ترین چهره های تاریخ معاصر ایران، به جایی بازگردد که از آنجا آمده بود.

 

در این هفده ماه چه گذشت تا او که با رأی قاطع مردم به ریاست جمهوری رسیده بود، محبوبیت خود را باخت و از کشور گریخت؟

 

مخالفانش او را محکوم می کردند به کم کاری در جنگ، انحراف، عدم همدلی و همراهی با جریان اصیل انقلاب، فرصت دادن به عناصر لیبرال، کیش شخصیت و... . او نیز جریان مقابل را به استبداد، کارشکنی در کار دولت و... متهم می کرد. کدام یک از این روایت ها درست است؟ هیچ کدام، مسئله نیاز به بررسی جدی دارد. تجربه نشان داده همه ی واقعیت نزد یک نفر نیست! اما شاید بتوان گفت بنی صدر برخلاف تصور خود فاقد آن درایت سیاسی بود که بتواند آن اوضاع بحرانی را هدایت کند. او از تجربیات مرد درستکار تاریخ سیاست ایران که پیش از او مجبور به استعفا شده بود بهره ای نبرد. استعفایی که حکایت از شرایط بسیار پیچیده سپهر سیاسی ایران و انواع فتنه های دوست و دشمن داشت. بنی صدر بسیار آسان در دامی که سازمان مجاهدین خلق برای رسیدن به مطامع خود پهن کرده بود افتاد. در این زمینه خودبزرگ بینی او نیز بی تأثیر نبود. از سوی دیگر تاوان عدم همکاری و مخالفت با جریان های نزدیک به رهبر انقلاب را نیز پرداخت. ناکامی سیاست های او درباره جنگ نیز فرصت مناسبی در اختیار رقبا و مخالفان او قرار داد تا بیش از پیش او با انتقادهای تند و تیز بنوازند. در ماه های آخر لحظه به لحظه او از انقلاب بیشتر فاصله گرفت و به جای اتکاء به مردمی که به او رأی داده بودند، روی حمایت های فرصت طلبانه گروه مجاهدین خلق حساب باز کرد و این انتخاب تیر خلاص بر حیات سیاسی نیمه جان اولین رئیس جمهوری تاریخ ایران بود.

 

امروز بنی صدر مهره ای سوخته و تمام شده در دنیای سیاست است. هر از چندی در مناسبت های تاریخی در تلویزیون های خارج از کشور حاضر می شود و خاطراتی از روزهای نخست انقلاب بازگو می کند. هنوز هم خودبزرگ بینی در کلام او پیداست. به همین دلیل کم نیست روایت هایی که او از اهمیت و نقش خود در دوران انقلاب بازگو می کند و بعداً توسط دیگران رد می شود.

 

***

 

بعد از ماجرای اشغال سفارت آمریکا و استعفای مرحوم بازرگان، برای مدتی کوتاه شورای انقلاب وظایف دولت موقت را بر عهده گرفت تا اینکه سرانجام در روز ۵ بهمن ۱۳۵۸، اولین انتخابات ریاست جمهوری تاریخ ایران برگزار شد.

 

پس از گمانه زنی های مختلف سرانجام کاندیداهای مختلف و جریان های پشتیبانشان اعلام حضور کردند. ابوالحسن بنی صدر (وزیر وقت دارایی)، داریوش فروهر، حسن حبیبی (وزیر وقت علوم و آموزش)، کاظم سامی (رئیس سازمان هلال احمر فعلی و شیر و خورشید آن زمان)، صادق طباطبایی (خواهرزاده امام موسی صدر و برادر همسر سید احمد خمینی)، مسعود رجوی (رهبر سازمان مجاهدین خلق)، محمد مکری (اولین سفیر جمهوری اسلامی ایران در شوروی سابق)، صادق قطب زاده (رییس وقت رادیو و تلویزیون)، احمد محسن (استاندار وقت خوزستان) و دریادار احمد مدنی (اولین وزیر دفاع پس از انقلاب) به عنوان کاندیداهای شاخص اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری مطرح شدند.

 

در میان آن ها جلال الدین فارسی هم بود که کاندیدای رسمی حزب جمهوری اسلامی محسوب میشد و به نظر میرسید رقیب اصلی بنی صدر باشد، اما در ادامه کار به دلیل افغانیالاصل بودنش، مجبور شد انصراف دهد و پس از او حزب جمهوری اسلامی به حسن حبیبی متمایل شد. از سوی دیگر مسعود رجوی هم با اعلام اینکه قانون اساسی را قبول ندارد، عملاً خود را فاقد صلاحیت برای کسب پستی ساخت که قرار بود قانون اساسی را اجرا کند!

 

در روز نهم دی ماه مدنی و بنی صدر، ستادهای انتخاباتی شان را راه اندازی کردند. ستاد انتخاباتی بنی صدر طی بیانیه ای اعلام کرد: بدون توهین به دیگر نامزدها، تنها برنامه ها و اصول و عقاید و نظرات و شخصیت بنی صدر را به همگان معرفی می کنیم. هرچند بعد از مدتی عملاً ماجرا شکل دیگری پیدا کرد و درگیری و اتهام زنی بین کاندیداهای اصلی و جریان های پشتیبانشان بالا گرفت.

 

«اولین رئیس جمهور» که به همت محمدجواد مظفر تألیف و چاپ پنجم آن توسط نشر کویر به تازگی وارد بازار شده، به همین دوران پرتلاطم می پردازد.

 

محمدجواد مظفر در آن زمان جوانی سی ساله بود و همانند بسیاری از هم نسلان خود با شور و اشتیاق مسائل سیاسی را دنبال می کرد. او که مسئولیت روابط عمومی دبیرخانه شورای انقلاب را برعهده داشت به همراه دیگر همکارانش در این دبیرخانه، تصمیم می گیرند که برای رسیدن به شناخت و جمع بندی درست درباره کاندیداها گفتگوهایی جمعی با آن ها ترتیب دهند.

 

چند دهه بعد همین گفتگوها که نوارهایش تنها در دست چندتن از اعضای آن دبیرخانه بود، دستمایه کتاب اولین رئیس جمهور قرار گرفت. البته مظفر و همکارانش نه با همه کاندیداها که تنها با چهره هایی گفتگو کردند که در نگاهی کلی مقبولیت بیشتری در میان مردم داشته و احتمال موفقیت آن ها در این انتخابات تاریخی بیشتر از بقیه بود.

 

بنابراین در این کتاب خواننده گفتگوهایی با جلال الدین فارسی (که آن زمان هنوز افغانیالاصلبودنش آشکار نشده بود)، ابوالحسن بنی صدر و حسن حبیبی هستیم. دو بخش از کتاب هم به گفتگوهایی با شهید بهشتی و مرحوم عزت الله سحابی اختصاص یافته است. گفتگوی شهید بهشتی بعد از شنیدن نوار این گفتگو با بنی صدر و به دعوت ایشان و برای پاسخ به اتهاماتی که بنی صدر در گفتگوی خود به او و حزب جمهوری نسبت داده بود انجام شده است. گفتگوی با عزت الله سحابی بیشتر به جهت شنیدن نظرات یکی از چهره های خوش نام و باتجربه انقلاب درباره کاندیداها انجام شده بود که به نوشته مظفر اعضای دبیرخانه شورای انقلاب علاقه و ارادت خاصی به ایشان داشته اند.

 

جدا از متن گفتگوها کتاب دارای پیشگفتاری است به قلم نویسنده که واجد چند نکته است. نخست اینکه به شکلی موجز و گذرا تصویری از حال و هوای آن سال ها ترسیم می کند که به خصوص برای خوانندگانی که شاید چندان در جریان ماجراهای آن ایام نباشند مفید است و می تواند برای ورود بهتر به کتاب کمک حالشان باشد. از سوی دیگر اشاره ای هم دارد به ماجرای تشکیل دبیرخانه شورای انقلاب و چگونگی انجام این مصاحبه ها. گرچه مظفر در متن مصاحبه ها به عنوان یکی از اعضای گروه پرسش کننده دیدگاه ها و نظرات خود را درباره حوادث آن روزها بیان کرده اما در پیشگفتار کتاب به جز چند اشاره مختصر سعی داشته وارد قضاوت های تاریخی نشود و آن را یکسره به خود مخاطب واگذارد.

با این اوصاف، کتاب حاضر بیش از هر چیز سندی تاریخی و در خور اعتنا درباره آن دوران حادثه خیز است که نکته های جالب توجه در آن کم نیست.

 

گذشته از محتوای ارزنده، یکی از نقاط قوت کتاب شیوه پیاده سازی و تنظیم حرفه ای گفتگوهاست به گونه ای که علاوه بر وفاداری به اصل گفته ها، گفتگوها چنان دقیق پیاده شده اند که شیوه بیان و لحن گفتگوشونده ها را نیز می توان در خلال گفتگو دریافت. برای نمونه وقتی گفتگوی بنی صدر خوانده می شود به خوبی می توان خودشیفتگی و تفرعن را در کلام او احساس کرد، چنان که تحکم و اعتمادبه نفس را در لحن شهید بهشتی و متانت را در لحن مرحوم سحابی و... .

 

خواندن «اولین رییس جمهور» برای مخاطب علاقه مند به تاریخ معاصر نیز جذاب، خاطره برانگیز و مهم تر از همه عبرت برانگیز است. به خصوص که جامعه ایرانی اغلب حافظه تاریخی ضعیفی دارد. گفتگوی بنی صدر را که می خوانیم لحن تهاجمی آن و ارائه پرسش به جای پاسخ دادن، کلنجار رفتن با طرف مقابل و... یادآور شگردهایی است که در سال های اخیر نیز یکی از سیاست مردان از آن بهره سیاسی بسیاری برد.

 

گفتگو با مرحوم سحابی نیز جالب و خواندنی است که طی آن تحلیل جالب توجهی از انتخابات ریاست جمهوری در آن زمان ارائه می کند. تحلیلی با عنایت به اهمیتی که جریان های مختلف بدان داده بودند و حرارت بیش از حدی که پیدا کرده بود؛ درحالی که در سیستم سیاسی آن دوران، ریاست جمهور برعکس نخست وزیر قدرت اجرایی برتری محسوب نمی شد. با در نظر گرفتن این شرایط سحابی جایگاه ریاست جمهور را از منظری موردتوجه قرار می دهد که اتفاقاً عدم توجه بنی صدر به آن از دلایل ناکامی اش بود. به خصوص در تعامل با جریان روحانیونِ نزدیک به رهبر انقلاب که قدرت سیاسی ویژه ای داشتند.

 

بیش از سی سال از آن ایام گذشته، روزگاری که متأسفانه اشتباهات سیاسی بنی صدر فرصتی تاریخی را از مردم ایران گرفت و زمینه ساز شکل گیری وجوهی در سال های بعد شد که اغلب از سوی مخالفان نیز با انتقاد روبه رو بوده.

 

بنی صدر نتوانست چنان که باید شرایط سیاسی پیچیده زمانه را درک و مدیریت کند. آن روزگار پرتلاطم، نیاز به سیاست مدار بسیار تواناتری داشت؛ استعدادی که در بنی صدر نبود. اولین تجربه دموکراسی در ایران به فرصت سوزی بزرگی مبدل شد...

* معرفی کتاب از الف کتاب