پدیدآورندگان الهیات جدید 4 فریدریش شلایرماخر

دین در واقع عبارت است از زندگی کردن در طبیعت نامحدود امر کلی، در واحدی که عین کثیر است، در خداوند...

اگر بخواهیم منصفانه در رابطه با شلایرماخر سخن بگوئیم، باید اذعان کنیم که ارائه ی تفسیر منسجمی از اندیشه های وی کار دشواری است. علت این دشواری، تغایر دیدگاه وی در دو کتاب «درباره ی دین» و «ایمان مسیحی» است. بیان شلایرماخر در کتاب درباره ی دین، لحنی خطابی دارد و برای فرهیختگان طرح شده است، اما ایمان مسیحی با بیانی دقیق و با فرض حقانیت مسیحیت و برای معتقدان به مسیحیت نگاشته شده است. اولین چیزی که در کتاب درباره ی دین می توان سراغ گرفت این است که وی «تحقیرکنندگان فرهیخته»ی دین را مورد خطاب قرار می دهد و در تلاش است که بتواند زمینه ای را در جهت فهم تازه ای از دین ارائه دهد تا بدان طریق، راهی را در تبیین این مطلب مهم که اساسا دین بدون قربانی کردن و محبوس ساختن عقل، تنها مبنا برای اتخاذ یک دیدگاه کامل نسبت به انسان و جهان است فراهم آورد. وی در برابر کسانی که دین را در عقاید و اخلاق محصور می کنند، موضع گیری می کند و معتقد است، دین بدون توجه به احساسات و هیجانات قابل فهم نیست و از طرفی در برابر عقلی کردن بیش از حدّ دین ایستادگی می کند.

شلایرماخر در کتاب مورد بحث، به طور غیرمستقیم از خدا سخن می گوید و گویی در تقابل با الهیات روشنگری که هر چیزی را در استدلالهای خشک مورد ارزیابی قرار می دهند، به دنبال این است که تجربه کردن خدا را همراه با شور و شوق و خودجوشی منعکس سازد. اساسا از نگاه وی، دین در متن حبّ و عشق رخ می دهد و لذا زبان و الفاظ قاصرند تا حق مطلب را در رابطه با دین و خدا ادا کنند، لذا در تلاش است تا مقدماتی را برای تفسیری دیگرگون در فهم دین ارائه دهد تا فرهیختگانی را که با شکاکان متفاوتند، به سوی دین جذب کند. به وضوح شاهدیم که شلایرماخر تحت تأثیر جنبش رومانتیک است و از عقلانیت محض روی گردان.

شاید این سؤال مطرح شود که چرا شلایرماخر به چنین رویکردی نسبت به دین روی آورده و اساسا از چه روی به سمت درک رمانتیک دین و کتاب مقدس رفته است؟ بی شک باید پاسخ را در دوره ی تاریخی وی و جایگاه الهیات طبیعی و توجیه عقلانی و استدلالی دین جستجو نمود. فیلسوفان تجربی انگلیس و از جمله هیوم به طور گسترده ای جایگاه عقلانی دین را متزلزل ساخته بودند. کانت نیز وجه عقلانی دین را به وجه اخلاقی آن تقلیل داد و اساسا دین را تابعی از اخلاق قلمداد نمود. از دیگرسو بسیاری از مطالب کتاب مقدس قابل توجیه عقلی و علمی نبود و این همه برای دین دارانی چون شلایرماخر بسیار سخت بود. از این رو شاهدیم که شلایرماخر تحت تأثیر جنبش رمانتیسم، تجربۀ دینی را گوهر و قلب دین دانست و استدلال های عقلی را در دین امور حاشیه ای تلقی کرد؛ به همین جهت است که وی، افلاطونِ الهی و پیروان او را می ستاید.

عمیق تر که بنگریم می بینیم که شلایرماخر، تفکر عقلانی و فلسفی در رابطه با خدا و به تعبیری برخورد کلامی در دین را، در جهت به چنگ آوردن حق می داند و این رویکرد، مبدأ اشکالات عدیده ای است؛ حال آنکه انسان با تأمل درونی خویش، در واقع خود را در دست خدا رها می سازد و از این طریق خدا بر او احاطه پیدا می کند و اعمال و رفتار او را جهت می بخشد، با این بیان است که پارسا مسلکی شلایرماخر فهمیده می شود. خداست که به زندگی ما غایت می بخشد و سبب می گردد خود را هماهنگ با جهان ببینیم، به بیان دیگر خدا وحدت بخش به تمامی جریانات هستی است و این درک جز از طریق پارسا مسلکی بدست نمی آید. 

مختصر روایتی از زندگی و افکار فریدریش شلایرماخر توسط استیون سایکس به تحریر در آمده است که انتشارات هرمس این کتاب را با ترجمه ی استاد منوچهر صانعی به چاپ رسانیده است. اگرچه اختصار این رساله، همۀ جهات فکری وی را در برنمی گیرد، با این حال جهت آشنایی با مبانی و مبنای نظرات این کشیش مسیحی، مفید و قابل توجه است.

* معرفی کتاب از الف کتاب