مارکس متاخر و راه روسی

درباره کتاب:

امروز دیگر کمتر صاحب‎نظری در حوزه مارکسیسم تردید دارد که کارل مارکس در دهه آخر عمر خود در پاره‎ای دیدگاه‎های کلیدی خود تغییراتی به وجود آورده بود؛ وقتی پای طرح و نظریه، تفکر و اندیشه ورزی و حتی فلسفه در میان باشد این قسم تغییر دیدگاه‎ها خیلی هم عجیب نیست؛ به فرض که به‎مذاق مارکسیست های دوآتشه که کاپیتال کتاب مقدسشان بود و مارکس هم پیامبر جامعه آرمانی بی طبقه و سرشار از برابری، تصور چنین تغییر دیدگاه هایی یک‎جور کفر گویی محسوب شود. 

خوشبختانه حالا که دوره اوج ایدئولوژی مارکسیستی و تصور اینکه کمونیسم و حکومت پرولتاریا تنها نسخه کارآمد برای روبه‎راه شدن نابرابری های جامعه سرمایه داری دنیاست، تمام شده و تجربه حکومت‎های دیکتاتوری کارگری جای تردیدی هم برای آن نگذاشته است. البته هستند نو مارکسیست هایی که می خواهند تجربه‎های ناکام حکومت های کمونیستی را به فهم نادرست از نظریات مارکس نسبت داده و شکست آن را ماست مالی کنند؛ اما همین عده نیز برای اثبات حرف خود خیلی راحت به بازخوانی مارکسیسم پرداخته و در جستجوی قرائتی هستند که خلاف تجربه‎های پیشین را اثبات کند؛ هرچند که به این امام‎زاده بیش از این نمی‎توان امید بست. 

جالب اینکه خود مارکس به اندازه این جماعت (مارکسیست های اولیه) متعصب نبوده، چون پس از انتشار جلد نخست کاپیتال، با بازنگری در برخی موارد از نظریات خود به شکلی عمل کرده که نشان می دهد از صورت بندی تئوریک خود عدول کرده است.

مارکس با علم به این‎که در تحقیقات خود اغلب اروپا و کشورهای غربی موردتوجه قرار داده و طبق نظریاتش جوامع سرمایه داری ماتریالیستی مستعد بروز انقلاب‎های سوسیالیستی محسوب شده‎اند؛ با این پرسش روبه‎رو می‎شود که دیگر کشورهای دنیا چطور؟ پرسشی که احتمالاً با میل به ارائه نظریاتی جهان‎شمول و یا ایده فراگیری لزوم انقلاب در جوامع مختلف به وجود آمده بود.

به همین دلیل او مشغول بررسی و مطالعه روی کشورهای آسیایی مانند هندوستان، روسیه، آسیای جنوب شرقی و همچنین اقیانوسیه شد؛ کشورهایی که ماهیتاً همانند اروپای غربی ماتریالیست یا سرمایه‎داری محسوب نمی‎شدند و با این فرض نباید خیلی هم مستعد انقلاب‎های مارکسیستی باشند.

از مجموعه این نوع مطالعات مارکس که در دهه آخر عمر او صورت گرفته، کتاب «مارکس متأخر و راه روسی»؛ بر روی نوشته های مارکس درباره روسیه متمرکز شده است. بنابراین به این پرسش توجه دارد که روسیه تا چه حد ازجمله کشورهای سرمایه داری محسوب شده و به همین دلیل چقدر مستعد انقلاب سوسیالیستی است؟

«به همه چیز شک کن» مارکس از این جمله به عنوان شعار خود یاد می‎کرد. پیش نویس های منتشرشده در کتاب «مارکس متأخر و راه روسی»، گواه زنده‎ای است برای نشان دادن این حقیقت که خودش بر این اصل بسیار پایبند بوده. از این منظر کتاب حاضر که حاصل بررسی و پژوهش تئودور شانین، جامعه شناس برجسته لهستانی/ روسی در مسائل دهقانی و استاد رشته جامعه شناسی در دانشگاه منچستر است؛ به نوعی ادای احترام به مارکس نیز می‎تواند باشد.

شانین در این کتاب می‎کوشد تفسیرهایی را درباره مارکس در واپسین مرحله تکاملش ارائه کند که مستقیماً به پیش نویس های منتشرشده در کتاب مرتبط است. این تفسیرها جدلی بوده و از یک قماش محسوب نمی شوند زیرا در چنین موضوعاتی شک و بحث انتقادی امری اساسی است و این همان راهی ست که پیمودن آن ادای دینی به مارکس و شعار محبوب او انجامیده است.

در «مارکس متأخر و راه روسی» می‎خوانیم که  در دهه ۱۸۸۰ (آخرین دهه زندگی مارکس) نگرش او نسبت به کشورهای درحال توسعه به معنای امروزی آن و همچنین تحول شخصیت او در جریان توجهاتش به روسیه و نظریه پردازان و انقلابیون این کشور چگونه بوده است. اهمیت ردیابی دیدگاه‎ها او در این است که در جریان این توجهات بود که تغییراتی در نگرش های پایه گذار کمونیسم پدید آمد. برای نمونه با خواندن این کتاب، مخاطب درمی یابد که در این مقطع زمانی مارکس تااندازه ای تحت تأثیر انقلابی روس «نیکلای چرنیشفسکی» بوده است.

در آن زمان شاید مارکس هنوز به این باور نرسیده بود که اولین کشوری که در آن انقلاب مارکسیستی روی می دهد، روسیه‎ای خواهد بود که هنوز خصلت های روستایی اش بسیار است. چون طبق نظریات او کشورهای اروپایی دیگری بودند که در اولویت بالاتری در این زمینه قرار داشتند. بااین حال پیش‎بینی‎‎های ماکس درباره وقوع انقلاب پیش از هر جای دیگر در همین روسیه محقق شد، هرچند که انقلاب روسیه زمانی رخ داد که مارکس مرده بود. این انقلاب در مارس ۱۹۱۷ آخرین تزار روس (نیکولای دوم) را از تخت سلطنت پایین کشید. 

علاوه بر مقدمه کوتاه مترجم فارسی کتاب و مقدمه نویسنده، متن کتاب از سه پاره و یک مؤخره تشکیل شده است: پاره اول «مارکس متأخر» نام دارد که خود شامل سه بخش است، مارکس متأخر: خدایان و استادان (نوشته شانین)؛ مارکس و روسیه انقلابی (نوشته هاروکی وادا)، مارکس متاخر: تداوم، تناقض، و یادگیری (نوشته درک سایر و فیلیپ کوریگان).

پاره دوم «راه روسی» نام دارد و شامل نه بخش است که از متن یادداشت ها، نامه ها و پیش نویس هایی از مارکس(و انگلس) در آن دوران گرفته شده است و پاره سوم نیز «سنت انقلابی روسیه از ۱۸۵۰ تا ۱۸۹۰» را موردتوجه قرار داده است. در ابتدای پاره سوم که از چهار بخش تشکیل شده، گزیده نوشته هایی از نیکلای چرنیشفسکی آمده است، نامه های بی آدرس، اراده خلق (اسناد و نوشته های پایه ای) و نامه ای از کمیته اجرایی اراده خلق به کارل مارکس، بخش های مختلف پاره سوم را تشکیل می دهند.

نوشته ای از کوین آندرسون با عنوان «بازنگری واپسین نوشته های مارکس درباره روسیه» به عنوان مؤخره کتاب منتشرشده است که برای حفظ رشته تداوم مقالات کتاب با مسائل کنونی عصر حاضر گزینش شده است. این بخش حاصل حسن سلیقه حسن مرتضوی ست که دغدغه ارتباط و تناسب محتوای کتاب (که در اصل بیست وپنج سال پیش منتشرشده) با مسائل حاضر را داشته تا کتابی کارآمد برای این روزگار به دست مخاطب برسد.

* معرفی کتاب از الفِ کتاب