گفتگو با آندری تارکوفسکی

اینگمار برگمن می گوید: «تارکوفسکی از نظر من بهترین است کسی که زبان جدیدی ابداع کرده زبانی که زندگی را به منزله تأمل، به منزله رؤیا، به تسخیر خود درمی آورد و به سرشت سینما وفادار است.... او چیزی را بیان کرده که من همیشه دوست داشتم بیان کنم». شاید تعداد آن ها که با سینمای تارکوفسکی میانه خوبی ندارند زیاد باشد، اما او طرفداران پروپاقرص کم ندارد؛ در بین سینماگران، منتقدان و تماشاگران حرفه ای سینما. البته توده مخاطبان سینما میانه ای با آثار او ندارند، بااین حال نباید این حکم را صادر کرد که از مصادیق فرهیختگی در امر سینما دوست داشتن فیلم های تارکوفسکی ست. هر چند که در همین ولایت خودمان روزگاری این گونه بود!

از پاراجانوف که آثارش را نوعی ادای دین به تارکوفسکی می داند، تا کوروساوا که دقت و وسواس او را می ستاید، استیون سودبرگ که سولاریسِ خود را در برابر سولاریسِ تارکوفسکی قابل عرض اندام نمی داند و... همه بر اهمیت و ارزش سینمای او تأکید دارند شکی نیست که این فیلم ساز گزیده کار روس، به عنوان هنرمندی صاحب سبک، از چهره های مهم و جریان ساز سینمای هنری در دهه هفتاد و هشتاد میلادی بوده و مقامی ارجمند در تاریخ سینمای جهان به خود اختصاص داده است. شاید امروز حضور فیلم سازانی که به شکل مشخص دنباله روی او باشند بسیار کمرنگ شده باشد، اما ماندگاری آثار او در برابر گذر زمان اثبات شده است.

نویسنده کتاب جان جیانویتو فیلم ساز و منتقد آمریکایی و استاد دپارتمان هنرهای دیداری و رسانه ایِ در دانشگاه امرسون است . البته او تاکنون بیشتر فیلم ساخته تا کتاب بنویسد و کتاب حاضر تنها اثر مکتوبش محسوب می شود. بااین حال در تنها تجربه خود در این زمینه، کتابی خواندنی و ارزشمند را برای علاقه مندان سینما و خصوصاً دوستداران سینمای تارکوفسکی تدارک دیده. 

تارکوفسکی چندان اهل مصاحبه نبود، با این توجیه که خبرنگاران بیش از شنیدن و توجه به پاسخ های او در ولع ثبت حرف هایش هستند! از سوی دیگر روبه رو شدن با سؤالات تکراری برای او نیز همانند هر هنرمند اندیشمندی می توانست آزاردهنده باشد. چنانچه در کتاب حاضر نیز شاهد آن هستیم و حتی درجایی او به شکلی مستقیم به گفتگوکننده تذکر می دهد: «اگر پاسخ هوشمندانه ای می خواهی پرسش هوشمندانه ای بپرس.» 

خواندن گفتگوهای هنرمندی گریزان از گفتگو، در نگاه اول صرف نظر از محتوای غنی کتاب جالب توجه به نظر می رسد. گفتگو با آندری تارکوفسکی نوشته جان جانویتو، دربرگیرنده مجموعه ای از گفتگو های این فیلم ساز است که در طول نزدیک به بیست وپنج سال فعالیت هنری خود به عنوان فیلم ساز انجام داده است.

جان جانویتو برای تهیه این کتاب تنها به گردآوری این گفتگوها بسنده نکرده است، بلکه او با طرح و برنامه ای فکر شده، از بین گفتگوهایی که تارکوفسکی انجام داده، آن هایی را برگزیده که بازتاب دهنده نوع نگاه او به سینما، هنر و زندگی در دوره های زمانی باشد. در عین حال از لابه لای این گفتگوها که اغلب در نشریات معتبر سینمایی منتشرشده است، می توان خط و خطوط بنیادین و ثابت تارکوفسکی درباره هنر و سینما را ردیابی کرد.

کتاب با نوشته ای کوتاه از جانیتو آغاز می شود، مقدمه ای که نشان از شناخت دقیق او از تارکوفسکی، سینما و زندگی اش دارد. البته او در این مقدمه گذشته از اشارات کوتاهی که بر اهمیت و ارزش سینمای تارکوفسکی و برخی شاخص های بنیادین آن می کند، بیشتر روی کم و کیف گفتگوهای تارکوفسکی و تعاملش با گفتگوکننده ها تمرکز دارد. همچنین با اشارات گذرایی  به موارد خاصی از کنش و واکنش تارکوفسکی در این موقعیت ها نیز می پردازد، که به شکل مستقیم و غیرمستقیم نشان دهنده، روحیه و دیدگاه های تارکوفسکی در قبال هنر، سینما و حتی رسانه است. 

بخش بعدی کتاب، گاه شماری دقیق از زندگی و آثار تارکوفسکی ست، پس ازآن فیلمشناسی کامل کارنامه تارکوفسکی در اختیار خواننده قرارگرفته و بعد از این مقدمات بیش از بیست گفتگوی کوتاه و بلند از تارکوفسکی با رعایت تقدم و تأخر زمانی منتشرشده است. اولین آن ها مصاحبه ای است که در سی سالگی پس از ساخت فیلم کودکی ایوان انجام داده است . فیلمی که با درخشش در جشنواره ونیز و دیگر جشنواره کوچک و بزرگ، نام تارکوفسکی را به عنوان فیلم سازی مستعد و خوش آتیه سر زبان ها انداخت، آخرین گفتگو نیز در سال ۱۹۸۶ انجام شده، چند ماهی پیش از مرگ تارکوفسکی.

مخاطب این کتاب (که با ترجمه ای مقبول به همت نشر ققنوس به بازار آمده)، در خلال گفتگوهای تارکوفسکی، با نکات جالب توجه و خواندنی بسیار در زمینه های مختلف روبه رو می شود. در این گفتگوها با فیلم سازی اندیشمند روبرو هستیم که علاوه بر مباحث زیبایی شناختی سینما، نکته های تأمل برانگیزی درباره زندگی، عشق، ایمان، آزادی، سینمای شاعرانه و... را به خواننده یادآور می شود.

* معرفی کتاب از الف کتاب