بندهای باستانی دره درودزن: شاهکارهای مهندسی سدسازی هخامنشیان

درباره کتاب:

هرچند گیر کردن در گذشته و نازیدن به عظمت آن می‎تواند آدمی را از آینده غافل کند، اما در عین حال، بازخوانی این شکوه می تواند غرور جریحه دار شده آدمی را هم وصله پینه کند! آگاهی از این که ایرانیان در سدسازی از پیشروترین ملت ها بوده‎اند در دوره هخامنشیان برای مهار رودها و استفاده از آب آن برای زراعت، سد می ساختند چنین احساسی به آدم می دهد؛ به خصوص وقتی می فهم که پژوهشگران فرنگی چطور از دیدن بازمانده‎ سازه‎های این سدها انگشت به دهان و حیران شده بوده اند.

کتاب حاضر به بررسی ماجرای سازه های برجای مانده از آن روزگار اختصاص دارد. مستند نگاری عملیات باستان شناسی و نجات بخشی یک سازه ی آبی ۲۵۰۰ ساله؛ همراه با یک صد و سی عکس از مراحل خاک برداری، پیاده سازی، برش، جابه جایی و بازسازی آن در سال های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۷؛ توصیفی کامل و علمی از بند رامگرد؛ سازه های آبی برد بریده ی درودزن برد بریده شهرک، و یک گورستان ساسانی است؛ به طور خلاصه محتوای کتابی‎ست چهارصدصفحه ای به نام «بندهای باستانی دره درودزن» در قطع وزیری با کاغذ اعلای گلاسه، از نشر نوید شیراز که در انتشار آثار پژوهشی ماندگار اهتمام ویژه دارد.

مترجم کتاب در مقدمه آورده است: «از کار آب و آبیاری و سازه‎های آبی آنچه ما امروز در گوشه و کنار استان پارس ازجمله در دره ی داریوش(درودزن) می‎بینیم، نشان دهند ی کوشش مردم این منطقه از چند هزار سال پیش تا امروز برای حل مشکل کم آبی و بهره‎گیری هر چه بهتر از مقدار آب موجود است. اگرچه سازه های آبی تاریخی پارس در سنجش با سدهای مخزنی بزرگ و بندهای انحرافی متنوع و شبکه‎های آبیاری و زهکشی پهناور و نیروگاه ها و تصفیه‎خانه‎های پیشرفتۀ آب آشامیدنی و خط های آب رسانی طولانی و دیگر سامانه های گسترده ی صنعت آب که در پنجاه سال گذشته در این استان ساخته شده، ممکن است در ظاهر کوچک به نظر برسد، باز از شکوه کار پیشینیان ما نمی‎کاهد، زیرا آن‎ها نه فناوری امروزی ما را داشته اند نه نیاز فراوان ما به فراورده های کشاورزی. افزون بر این، این آثار به جا مانده بخش کوچکی از کارهای بزرگ آنان است.»

داستان این کتاب از آنجا آغازمی شود که عملیات اجرایی ساختمان سد درودزن در سال ۱۳۴۵، در دستور کار دولت وقت قرار می‎گیرد. اما محل احداث آن یک منطقه باستانی ست که اجرای آن می تواند آسیب های جدی به این آثار باستانی وارد سازد. بنابراین همزمان با این عملیات، دانشگاه شیراز گروهی را مأمور کاوش‎های باستان‎شناسی در چند جایگاه تاریخی درپیرامون این سد، بالادست و پایین‎دست آن می کند تا ضمن شناسایی علمی و ثبت اطلاعات مربوط به هر یک و مستندسازی آثار باستانی این جایگاه‎ها، در صورت امکان‎ همه یا بخشی از آثار در معرض خطر را جابه جا کند. 

این گروه را بیست و پنج نفر تشکیل می‎دادند که شش نفر آن ها ایرانی بودند، ریاست گروه را هم دکتر ماری بی. نیکولِ آمریکایی بر عهده داشت. آن ها نزدیک هشت ماه در این زمینه فعالیت کرده و کاوش در منطقه پرداختند و چندی بعد هم گزارش تحقیقات خود را دادند.

سپس گروهی از کارشناسان ایتالیایی، مأمور شدند یکی از سازه‎های اصلی (سنگ دختران) را از محل خود بریده و به دو کیلومتر آن طرف تر منتقل کنند. چند سال بعد کارشناسان ایرانی سنگ دختران را به شکل اصلی آن در کرانه ی چپ رودخانه کر نصب کردند. این جابه جایی و نصب در ایران بی سابقه بود. 

چند دهه به عقب برگردیم، سی سال پیش از مطالعات ماری بی نیکول، کارل برگنر معماری آلمانی، طی بازدیدی چند روزه از دره‎ی درودزن در تابستان ۱۳۱۴، گزارشی از سازه های آبی تاریخی دره درودزن نوشت که دو سال بعد منتشر شد. این مقاله نخستین نوشته ای است که از سازه های آبی تاریخی دره درودزن سخن به میان آورده است. گرچه نوشته ی برگنر حاصل مشاهدات گذرای اوست، اما به سبب تاریخی اهمیت دارد.

در یک جمع بندی کلی نگرانه، دکتر محمدجعفر ملک زاده در این کتاب به  جمع آوری اسناد گوناگونِ مطالعات و اقدامات صورت گرفته درباره بندهای باستانی دره درودزن، در طول ۸۰ سال گذشته پرداخته و مجموعه ای ارزنده را تدارک دیده است.

متن اصلی کتاب را دو نوشته دکتر ماری بی. نیکولِ و کارل برگنر تشکیل می‎دهد که ترجمه و اصل این دو نوشته در کتاب گنجانده شده است، علاوه بر آن مترجم کار پرزحمت گردآوری اسناد و مدارک پراکنده در ایران و جهان پیرامون این موضوع را در دستور کار قرار داده و بدین منظور ضمن انجام تحقیقات و مطالعات وسیع میدانی، مطالب توصیفی و تفسیری به شکل حاشیه نویسی به این مقالات افزوده شد و صحت اطلاعات موردبررسی قرارگرفته و علاوه بر نوشتن توضیحات و افزودن عکس‎های پرشمار از دوره های مختلف کار در این حوزه، مجموعه درخور اعتنا و ارزشمندی را در این کتاب گردآوری کرده است. برخی از تصاویر این کتاب که برای نخستین بار منتشر می شود منحصربه فرد است و منبع مناسبی برای پژوهش های دانشگاهی و تحقیقات علمی به شمار می روند.

این کتاب شاید در حقیقت کتابی تخصصی برای علاقه مندان حوزه باستان شناسی باشد اما مطالب عنوان شده در کتاب بعضاً چنان جذاب هستند که خواننده بدون زمینه در این رابطه را نیز جذب خود کرده و شگفت زده می‎کند.

* معرفی کتاب از الف کتاب