اقتصاد سیاسی مهاجرت نخبگان ایران

درباره  کتاب:

مهاجرت چشمگیر نخبگان علمی ایران به صورت مسأله‏ای نگران کننده درآمده و روشن است که روند توسعه دانش و فناوری در کشورمان از آثار مخرب این پدیده ناگوار بی‏نصیب نمانده است. مهاجرت به معنای حرکت از مبدأ دفع کننده به مقصد جذب کننده است و بنابراین پدیده مهاجرت نخبگان هم در عوامل و زمینه های داخلی یک کشور ریشه دارد و هم در عوامل و زمینه های بیرونی خارج از کشور.

     پس از جنگ دوم جهانی و زمانی که کشورها برای بازسازی خرابی های ناشی از جنگ با کمبود نیروی انسانی متخصص مواجه شدند بحث فرار مغزها به یک مسأله تبدیل شد. در ابتدا بدون هیچ گونه برنامه ریزی مشخص، نخبگان جهان در حال توسعه و کشورهای اروپایی، آمریکا را به عنوان مقصد خود برمی گزیدند ولی بعدها کشورهای پیشرفته، مؤسساتی را برای جذب نخبگان کشورهای دیگر تأسیس کردند و گاهی حتی از سرویس های اطلاعاتی نیز در این راه استفاده کردند. در ضمن امروز کشورهای پیشرفته، قوانین مهاجرتی خود را به منظور تسهیل جذب نخبگان کشورهای دیگر مورد بازنگری قرار داده اند.

امروز این ایده مطرح است که مهاجرت بین المللی نخبگان، چنانچه به صورت چرخشی و در وضعیتی تعامل گونه، داد و ستدی و تعادلی باشد، سرشار از فواید است و می تواند در انتقال دانش فنی، انتقال و تبادل دستاوردهای ارزشمند علمی و فرهنگی و تجارب گران سنگ ملت ها و جوامع بشری مفید واقع شود. اما مهاجرت یک سویه، بی بازگشت و فرارگونه نخبگان (که با اصطلاح «فرار مغزها» از آن تعبیر می شود)، در واقع، یک فاجعه و ضایعه ملّی است که کشور مبدأ را از شمار زیادی از بهترین سرمایه های خود محروم می کند و این مشکلی است که بسیاری از کشورهای در حال توسعه امروز با آن دست به گریبان هستند؛ یعنی بسیاری از نخبگانی که برای کار، ادامه تحصیل و کسب تجربه از این کشورها به کشورهای پیشرفته تر مهاجرت می کنند در عمل، ارتباط خود را با کشور مبدأ از دست می دهند و زمانی که از مهاجرت نخبگان به صورت یک معضل سخن به میان می آید، درست همین مسأله مد نظر است.

     متاسفانه با وجود ظرفیت های بالقوه فراوان کشور، مهاجرت چشمگیر نخبگان علمی از ایران به صورت مسأله‏ای نگران کننده درآمده و روشن است که روند توسعه دانش و فناوری در کشورمان از آثار مخرب این پدیده ناگوار بی‏نصیب نمانده است. مهاجرت به معنای حرکت از مبدأ دفع کننده به مقصد جذب کننده است و بنابراین پدیده مهاجرت نخبگان هم در عوامل و زمینه های داخلی یک کشور ریشه دارد و هم در عوامل و زمینه های بیرونی خارج از کشور. امروزه عموم کشورهای در حال توسعه با شدت و ضعف متفاوت با معضل فرار مغزهای خود روبرو هستند. آمارهای رسمی و غیررسمی ارائه‏شده در خصوص وسعت و دامنه پدیده فرار مغزها در ایران گویای این واقعیت است که امروزه جریان خروج نیروی انسانی متخصص و برخوردار از سرمایه انسانی بالا و بسیار کارآمدی همچون اساتید دانشگاه ها، پزشکان، پژوهشگران، مهندسان و غیره، به صورت یک معضل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در کشور درآمده و بیم ها و نگرانی های زیادی را در کشور برانگیخته است. 

این کتاب با عنایت به واقعیت مطرح شده در بالا، عوامل اثرگذار در حوزه اقتصاد سیاسی را بر مهاجرت نخبگان در کشور به‏ویژه در دهه 1380 بررسی کرده است. تمرکز حوزه بحث کتاب بر عوامل اقتصاد سیاسی و تأکید اثر بر بهره گیری از یک رویکرد نظری مناسب در تحلیل موضوع، از ویژگی های برجسته این کتاب است.

     پدیده مهاجرت متخصصین و نخبگان به دیگر کشورها از زوایای مختلف مورد توجه بوده است. به طور کلی پدیده های اجتماعی همچون مهاجرت نخبگان، از طیف مختلفی از عوامل تأثیر می پذیرند. برخی علل ممکن است در رفتارهای تبعیض آمیز و نبود شایسته سالاری ریشه داشته باشد و برخی دیگر در نظام حقوقی، قضائی و نظام آموزشی کشور. از سوی دیگر، عواملی همچون بی توجهی به رشد و توسعه بخش خصوصی فعال و بالنده می تواند به این پدیده دامن بزند. همچنین پژوهش های مختلف نشان داده است که ارتباط نیرومندی بین مهاجرت افراد تحصیلکرده و سطح توسعه و درآمد سرانه یک کشور وجود دارد. در واقع شکاف بین سطح زندگی و درآمد سرانه کشورهای ثروتمند و کمتر توسعه یافته، یکی از عوامل مهاجرت افراد تحصیلکرده به کشورهای پیشرفته است. افزون بر درآمد سرانه و تفاوت های درآمد انتظاری بین کشورهای مبدأ و مقصد، سایر عوامل اقتصادی مانند نرخ بیکاری در کشور مبدأ و تفاوت آن با نرخ بیکاری کشور مقصد نیز در مهاجرت متخصصین مؤثر است. در اکثر کشورهای در حال توسعه همچون ایران، تقاضا برای آموزش عالی بسیار بالاست که علل آن را می توان در سهم آموزش عالی در ارتقاء منزلت اجتماعی افراد، چشم انداز دستیابی به زندگی بهتر و رفاه و تحصیل به طور نسبی کم هزینه در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی جستجو کرد. با این همه، نظام اقتصادی به طور کلی قابلیت جذب خیل عظیم دانش آموختگان دانشگاهی را در این کشورها ندارد و در نتیجه، نیروی مازاد تحصیلکرده گرایش جدی به خروج از کشور پیدا می کند.

     علاوه بر متغیرهای اقتصادی، عوامل غیر پولی و غیر مادی نیز در مهاجرت افراد تحصیل کرده تأثیر بسزایی دارد. اگرچه این عوامل می تواند از فردی به فردی دیگر متفاوت باشد ولی به هرحال می توان به طور کلی آن ها را به صورت موارد زیر طبقه بندی کرد: انعطاف ناپذیر بودن ساختارهای نظام آموزشی و پژوهشی به دلیل نبود نظام انگیزشی مؤثر، پائین بودن فرصت پیشرفت علمی به دلیل وجود دیوانسالاری سنتی و دست و پاگیر، ضعیف بودن امکان ارتباط متخصصین داخلی با متخصصین خارج از کشور در جهت پیشرفت های علمی، پیچیده و زمان بر بودن نظام گزینش و استخدام، کمبود امکانات پژوهشی و عدم ارتباط پژوهش ها با نیازهای ملموس جامعه، نبود یا ضعیف بودن نظام شایسته سالاری در استخدام و سرانجام تأثیر عوامل غیر حرفه ای در ارتقاء و پیشرفت نیروهای تحصیلکرده. البته میان عوامل اقتصادی و غیر اقتصادی مؤثر در مهاجرت نخبگان نمی توان مرز روشنی در نظر گرفت.

     اثر حاضر که در قالب یک کتاب منتشر می شود با عنایت به واقعیت مطرح شده در بالا تلاش کرده است عوامل اثرگذار در حوزه اقتصاد سیاسی را بر مهاجرت نخبگان در کشور به‏ویژه در دهه 1380 بررسی کند. تمرکز حوزه بحث کتاب بر عوامل اقتصاد سیاسی و تأکید اثر بر بهره گیری از یک رویکرد نظری مناسب در تحلیل موضوع، از ویژگی های برجسته این کتاب است. در ضمن کتاب، عمده آثار مهم منتشر شده در زبان فارسی و بخش قابل توجهی از ادبیات مرتبط با مهاجرت نخبگان در زبان انگلیسی را مرور کرده و از این حیث، مجموعه ای غنی را گردآوری کرده است. بحث درباره پدیده مهاجرت نخبگان، متأسفانه گاه دچار برخوردهای سیاسی و افراط و تفریط هایی در کشور شده است که می تواند به صورت مانعی در برابر شناخت درست این معضل و جستجوی راهکارهای مناسب برای آن عمل کند. از این حیث، اثر حاضر ویژگی ممتازی دارد چرا که نویسنده، تحلیل پدیده مهاجرت مغزها را از منظری آسیب شناسانه، وجهه همت خود قرار داده است و تلاش کرده به شکلی موشکافانه داده های مرتبط را دسته بندی و تجزیه و تحلیل کند و وزن و سهم عوامل مختلف مورد بحث را در بروز مهاجرت نخبگان مورد سنجش قرار دهد. با عنایت به این موضوع، مطالعه کتاب برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‏مندان به مسائل توسعه کشور به طور قطع مفید خواهد بود.